• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سیدعبدالرحیم خلخالی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خلخالی، سیدعبدالرحیم، روزنامه‌نگار و سیاستمدار صدر مشروطه است.


از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست. وی اهل خلخال بود و در اوایل عمر برای تحصیل از خلخال به رشت رفت و در آن‌جا عربی و علوم معقول آموخت. او سپس به خارج از کشور سفر کرد و در زمینه حقوق، باستان‌شناسی، ادبیات و نمایشنامه‌نویسی تحصیل و مطالعه کرد و در آن‌جا با آزادی‌خواهان ایرانی آشنا گردید. در حدود ۱۳۲۱ به تهران آمد و همکاری خود را با روزنامه مساوات آغاز کرد.
[۱] مصطفی اسکویی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، ج۱، ص۱۹۱، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲] ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، ج۱، ص۷۴، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۳۶ش.


خلخالی از ۱۷ شوال ۱۳۲۵، هم‌زمان با شماره ششم روزنامه مساوات، به‌طور رسمی در کنار سید محمدرضا مساوات، به اداره این روزنامه پرداخت.
[۳] محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۴، ص۲۰۶، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
روزنامه مساوات یکی از سه روزنامه‌ای بود (دو روزنامه دیگر صوراسرافیل و روح‌القدس) که در جریان‌های سیاسی آغاز مشروطیت، آرا و عقاید آزادی‌خواهان تندرو و گروه اجتماعیون عامیون را منتشر می‌کرد.
[۴] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۰۸ـ۱۱۰، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
این گروه از مخالفان همکاری مجلس شورای ملی با محمدعلی شاه و دولت بود و هر زمان که امکان مصالحه بین شاه و مجلس وجود داشت، می‌کوشید در مناسبات آن‌ها تنش ایجاد کند.
[۵] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۲۷۰ـ ۲۷۴، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
[۶] محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ج۱، ص۶۴۰ـ۶۴۱، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش.


خلخالی از اعضای مؤثر اجتماعیون عامیون بود. او و پانزده تن دیگر، از جمله ملک‌المتکلمین، سیدجمال واعظِ اصفهانی، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، سید محمدرضا مساوات، علی‌اکبر دهخدا، ابوالحسن پیرنیا ملقب به معاضدالسلطنه و سیدحسن تقی‌زاده، تشکیلاتی به نام حوزه مخفی اجتماعیون عامیون بنیان گذاشته بودند.
[۷] ۱۷۰، فریدون آدمیت، ج۲، ص۱۰۹، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
ملک‌زاده
[۸] مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۲، ص۴۱۵ـ۴۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
این تشکیلات را کمیته انقلاب ملی نامیده و از اعضای آن با تعابیری چون «رشیدترین و مهم‌ترین فرزندان انقلاب»، و «رهبران انقلاب» یاد کرده است. به‌گفته آدمیت
[۹] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۳۶، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
این اوصاف با حقایق تاریخی و با عملکرد و خط‌مشی اعضای این هیئت هماهنگی ندارد. خلخالی عضو فعال این تشکیلات و از مهم‌ترین اقدامات وی جذب ابوالحسن پیرنیا بود.
[۱۰] ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، ج۱، ص۶۳۱، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ش.


با به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی (۲۳ جمادی‌الاولی ۱۳۲۶) انتشار نشریه مساوات نیز به حال تعلیق درآمد و مدیران این نشریه، یعنی سید محمدرضا مساوات و سید عبدالرحیم خلخالی، متواری شدند.
[۱۱] محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۴، ص۲۰۸، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
خلخالی به همراه سیدحسن تقی‌زاده و چند تن دیگر به سفارت انگلیس پناهنده شدند. پس از آن‌که او و بیش‌تر پناهندگان مورد عفو قرار گرفتند،
[۱۲] احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۶۵۵، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۳] یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۲، ص۳۴۲ـ۳۴۵، تهران ۱۳۶۲ش.


وی به بادکوبه و استانبول رفت و در جمع مخالفان دولت محمدعلی شاه به فعالیت پرداخت.
[۱۴] ۱۱۸، عبدالحسین شیبانی، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
[۱۵] ۵۰، مبارزه با محمدعلی‌شاه: اسنادی از فعالیتهای آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول در سالهای ۱۳۲۶ـ۱۳۲۸ قمری، ج۱، ص۹، به‌کوشش ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ش.
او پس از خلع محمدعلی‌شاه (۲۶ جمادی‌الآخره ۱۳۲۷) به ایران بازگشت و عضو حزبِ دموکرات شد
[۱۶] حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، ج۱، ص۲۴، یا، جمعیت عامیون ایران،) تهران (۱۳۴۸ش.
[۱۷] محمد کمره‌ای، روزنامه خاطرات سیدمحمد کمره‌ای، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمدجواد مرادی‌نیا، تهران ۱۳۸۲ش.


و با حمایت این حزب معاونت دیوان محاسبات را به‌عهده گرفت،
[۱۸] نامه‌های مشروطیت و مهاجرت: از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده (سالهای ۱۳۲۵ قمری به بعد)، چاپ ایرج افشار، ج۱، ص۳۵۲، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۵ش.
[۱۹] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۱۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
هرچند که به‌گفته مستوفی
[۲۰] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۱۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۱] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۲۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۲] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۲۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
از این شغل اطلاعاتی نداشت.

خلخالی در کنار خدمت در دیوان محاسبات به فعالیت‌های مطبوعاتی و سیاسی خود ادامه داد. او از ۱۶ ذیحجه ۱۳۳۳، مجله پروین را به صورت دو هفته‌نامه در تهران منتشر می‌کرد.
[۲۳] محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۶۶، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
[۲۴] احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۲۲۹، تهران ۱۳۳۶ش.
[۲۵] ایرج افشار، سواد و بیاض، ج۱، ص۲۹۶، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش.
در همین دوره، مانند سایر رهبران حزب دموکرات، به آلمانی‌ها گرایید و به مبارزه با دولت‌های انگلیس و روسیه پرداخت. او پس از نقض بی‌طرفی ایران از سوی این دولت‌ها و نزدیک شدن روس‌ها به تهران، از تهران به قم رفت
[۲۶] ۱۲۵، ابوالقاسم کحال‌زاده، ج۱، ص۱۱۵، دیده‌ها و شنیده‌ها: خاطرات میرزاابوالقاسم‌خان کحال‌زاده درباره مشکلات ایران در جنگ بین‌المللی ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، چاپ مرتضی کامران، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۷] عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
و با سایر اعضای برجسته حزب دموکرات و برخی دیگر از مبارزان مخالف روس و انگلیس، نهضت مهاجرت را در محرّم ۱۳۳۴ به راه انداخت.
[۲۸] احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۵، تهران ۱۳۳۶ش.
[۲۹] احمد فرامرزی، «نامه‌های احمد فرامرزی»، ج۱، ص۳۳۷، در نامه‌های تهران: شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۷۹ش.


خلخالی یکی از زعمای مهاجران بود که به همراه سایر مهاجران به کرمانشاه و در پی اعمال فشار روس‌ها به عثمانی رفت.
[۳۰] ۴۱، ۹۵، ج۱، ص۲۱، ۱۰۱، عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
[۳۱] احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۱۰، تهران ۱۳۳۶ش.
او پیش از مهاجرت مغازه کتاب‌فروشی دایر کرد که محل توزیع نشریه کاوه بود.
[۳۲] ۳۱۰، سعید نفیسی، ج۱، ص۱۴۹، به روایت سعید نفیسی: خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی، چاپ علیرضا اعتصام، تهران ۱۳۸۱ش.
پس از پایان نهضت مهاجرت در ربیع‌الآخر و جمادی‌الاولی ۱۳۳۵، سیدعبدالرحیم خلخالی در جریان‌های سیاسی حضور مؤثری نداشت و بیش‌تر به فعالیت‌های فرهنگی و تحقیقی پرداخت.
[۳۳] عبدالرحیم خلخالی، حافظ‌نامه، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳۴] نامه‌های مشروطیت و مهاجرت: از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده (سالهای ۱۳۲۵ قمری به بعد)، چاپ ایرج افشار، ج۱، ص۲۷۴، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۵ش.


خلخالی از شخصیت‌های برجسته ادبیات نمایشی ایران و در زمره نخستین نمایشنامه‌ نویسان ایران است. از وی چندین نمایشنامه به جای مانده که از آن جمله است: وامق و عذرا، کورش کبیر، موسی و فرعون. نمایشنامه داستان خونین، یا، سرگذشت برمکیان وی نیز در ۱۳۰۴ش به چاپ رسید.
[۳۵] مصطفی اسکویی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، تهران ۱۳۷۸ش.
[۳۶] یعقوب آژند، نمایشنامه‌نویسی در ایران: از آغاز تا ۱۳۲۰ه ش، ج۱، ص۸۱، تهران ۱۳۷۳ش.
وی در ۱۳۰۶ش، دیوان حافظ را بر پایه نسخه‌ای قدیمی (متعلق به ۸۲۷) که در اختیار داشت، منتشر کرد
[۳۷] محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
[۳۸] سلیم نیساری، نسخه‌های خطی حافظ: سده نهم، شیراز ۱۳۸۰ش، ص ۵۶.
در ۱۳۲۰ش نیز اثری به نام حافظ نامه منتشر نمود که حاوی نقد و تحلیل اشعار حافظ، اوضاع عصر وی و جنبه‌های مختلفی از شخصیت این شاعر بزرگ است. از دیگر آثار وی ترجمه چند کتاب از جمله چند رساله کوتاه از تولستوی است.
[۳۹] ج ۳، ستون ۸۲۳، خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
[۴۰] محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).


خلخالی در ۳۰ خرداد ۱۳۲۱ در تهران درگذشت.
[۴۱] محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
بعدها پسرش، شمس‌الدین خلخالی، کتاب‌های شخصی پدرش را به کتابخانه کاوه نو که خود دایر کرده بود، منتقل کرد.
[۴۲] احمد فرامرزی، «نامه‌های احمد فرامرزی»، ج۱، ص۳۱۹، در نامه‌های تهران: شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۷۹ش.


(۱) فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
(۲) یعقوب آژند، نمایشنامه‌نویسی در ایران: از آغاز تا ۱۳۲۰ه ش، تهران ۱۳۷۳ش.
(۳) محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۴) مصطفی اسکویی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران ۱۳۷۸ش.
(۵) ایرج افشار، سواد و بیاض، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش.
(۶) حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، یا، جمعیت عامیون ایران،) تهران (۱۳۴۸ش.
(۷) عبدالرحیم خلخالی، حافظ‌نامه، تهران ۱۳۶۶ش.
(۸) یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۹) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، تهران ۱۳۳۶ش.
(۱۰) عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۱) محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
(۱۲) ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۳) ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۳۶ش.
(۱۴) احمد فرامرزی، «نامه‌های احمد فرامرزی»، در نامه‌های تهران: شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۷۹ش.
(۱۵) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
(۱۶) ابوالقاسم کحال‌زاده، دیده‌ها و شنیده‌ها: خاطرات میرزاابوالقاسم‌خان کحال‌زاده درباره مشکلات ایران در جنگ بین‌المللی ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، چاپ مرتضی کامران، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۷) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۸) محمد کمره‌ای، روزنامه خاطرات سیدمحمد کمره‌ای، چاپ محمدجواد مرادی‌نیا، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۹) مبارزه با محمدعلی‌شاه: اسنادی از فعالیتهای آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول در سالهای ۱۳۲۶ـ۱۳۲۸ قمری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ش.
(۲۰) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
(۲۱) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
(۲۲) مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۶۳ش.
(۲۳) نامه‌های مشروطیت و مهاجرت: از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده (سالهای ۱۳۲۵ قمری به بعد)، چاپ ایرج افشار، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۵ش.
(۲۴) سعید نفیسی، به روایت سعید نفیسی: خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی، چاپ علیرضا اعتصام، تهران ۱۳۸۱ش.
(۲۵) سلیم نیساری، نسخه‌های خطی حافظ: سده نهم، شیراز ۱۳۸۰ش.

۱. ↑ مصطفی اسکویی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، ج۱، ص۱۹۱، تهران ۱۳۷۸ش.
۲. ↑ ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، ج۱، ص۷۴، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۳۶ش.
۳. ↑ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۴، ص۲۰۶، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
۴. ↑ فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۰۸ـ۱۱۰، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
۵. ↑ فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۲۷۰ـ ۲۷۴، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
۶. ↑ محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ج۱، ص۶۴۰ـ۶۴۱، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش.
۷. ↑ ۱۷۰، فریدون آدمیت، ج۲، ص۱۰۹، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
۸. ↑ مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۲، ص۴۱۵ـ۴۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
۹. ↑ فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۳۶، تهران (۱۳۷۰ّـ۱۳۵۵ش).
۱۰. ↑ ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، ج۱، ص۶۳۱، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۱. ↑ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۴، ص۲۰۸، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
۱۲. ↑ احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۶۵۵، تهران ۱۳۸۱ش.
۱۳. ↑ یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۲، ص۳۴۲ـ۳۴۵، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۴. ↑ ۱۱۸، عبدالحسین شیبانی، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
۱۵. ↑ ۵۰، مبارزه با محمدعلی‌شاه: اسنادی از فعالیتهای آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول در سالهای ۱۳۲۶ـ۱۳۲۸ قمری، ج۱، ص۹، به‌کوشش ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ش.
۱۶. ↑ حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، ج۱، ص۲۴، یا، جمعیت عامیون ایران،) تهران (۱۳۴۸ش.
۱۷. ↑ محمد کمره‌ای، روزنامه خاطرات سیدمحمد کمره‌ای، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمدجواد مرادی‌نیا، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۸. ↑ نامه‌های مشروطیت و مهاجرت: از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده (سالهای ۱۳۲۵ قمری به بعد)، چاپ ایرج افشار، ج۱، ص۳۵۲، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۵ش.
۱۹. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۱۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۰. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۱۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۱. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۲۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۲. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲، ص۳۲۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۳. ↑ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۶۶، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
۲۴. ↑ احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۲۲۹، تهران ۱۳۳۶ش.
۲۵. ↑ ایرج افشار، سواد و بیاض، ج۱، ص۲۹۶، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش.
۲۶. ↑ ۱۲۵، ابوالقاسم کحال‌زاده، ج۱، ص۱۱۵، دیده‌ها و شنیده‌ها: خاطرات میرزاابوالقاسم‌خان کحال‌زاده درباره مشکلات ایران در جنگ بین‌المللی ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، چاپ مرتضی کامران، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۷. ↑ عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
۲۸. ↑ احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۵، تهران ۱۳۳۶ش.
۲۹. ↑ احمد فرامرزی، «نامه‌های احمد فرامرزی»، ج۱، ص۳۳۷، در نامه‌های تهران: شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۷۹ش.
۳۰. ↑ ۴۱، ۹۵، ج۱، ص۲۱، ۱۰۱، عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران ۱۳۷۸ش.
۳۱. ↑ احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۱۰، تهران ۱۳۳۶ش.
۳۲. ↑ ۳۱۰، سعید نفیسی، ج۱، ص۱۴۹، به روایت سعید نفیسی: خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی، چاپ علیرضا اعتصام، تهران ۱۳۸۱ش.
۳۳. ↑ عبدالرحیم خلخالی، حافظ‌نامه، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۴. ↑ نامه‌های مشروطیت و مهاجرت: از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده (سالهای ۱۳۲۵ قمری به بعد)، چاپ ایرج افشار، ج۱، ص۲۷۴، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۵ش.
۳۵. ↑ مصطفی اسکویی، سیری در تاریخ تئاتر ایران، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، تهران ۱۳۷۸ش.
۳۶. ↑ یعقوب آژند، نمایشنامه‌نویسی در ایران: از آغاز تا ۱۳۲۰ه ش، ج۱، ص۸۱، تهران ۱۳۷۳ش.
۳۷. ↑ محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
۳۸. ↑ سلیم نیساری، نسخه‌های خطی حافظ: سده نهم، شیراز ۱۳۸۰ش، ص ۵۶.
۳۹. ↑ ج ۳، ستون ۸۲۳، خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
۴۰. ↑ محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
۴۱. ↑ محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، ج۱، ص۴۴، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دی ۱۳۲۵).
۴۲. ↑ احمد فرامرزی، «نامه‌های احمد فرامرزی»، ج۱، ص۳۱۹، در نامه‌های تهران: شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۷۹ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدعبدالرحیم خلخالی»، شماره۷۱۸۴.    



جعبه ابزار