سیدمحمدباقر صدر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صدر، سیدمحمدباقر
از علما و متفکران برجستة مجاهد شیعه عراق در قرن چهاردهم هجری. وی فرزند سیدحیدر ونوه مجاهد معروف سیداسماعیل صدر و از خاندان معروف صدر بود و در ۲۵ ذیقعده ۱۳۵ ق در شهر کاظمین به دنیا آمد. در سه سالگی پدرش را از دست داد و مادر فاضله اش (دختر شیخ عبدالحسین آل یاسین) تربیت و پرورش او را بر عهده گرفت و برادر بزرگش سیداسماعیل او را تعلیم داد. در پنج سالگی به مدرسه رفت و اندکی بعد آوازة نبوغ بی نظیر و استعدد سرشارش در همه شهر پیچید و به سفارش دایی های خود شیخ محمدرضا آل یاسین و شیخ مرتضی آل یاسین، به تحصیل حوزوی روی آورد.
منطق و معالم را در دوازده سالگی نزد برادرش خواند و بسیاری از کتب درسی دوره عالی فقه و اصول را بدون استاد مطالعه کرد و دروس دوره سطح را در مدت کوتاهی گذراند و در ۱۳۶۵ ق برای ادامة تحصیلات، از کاظمین عازم نجف اشرف گردید و در درس دایی خود شیخ محمدرضا آل یاسین و آیت الله خویی، حاضر شد و به واسطة نبوغ و هوشمندی کم نظیرش، مورد توجه خاص او قرار گرفت.
وی تا پیش از رسیدن به سن بلوغ به مرحله اجتهاد رسید در پانزده سالگی صاحب فتوا گردید. او علاوه بر دروس جاری حوزه، فلسفه را نیز نزد شیخ صدرا بادکوبه ای آموخت و فلسفه های متأخر اروپایی را نیز به دقت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.
سید محمدباقر صدر در بیست سالگی به تدریس کتاب کفایه الاصول پرداخت و در بیست و پنج سالگی تدریس دوره خارج اصول و در بیست و هشت سالگی دوره خارج فقه را بر اساس کتاب عروه الوثقی آغاز کرد و نوآوری هایی در هر دو حوزه فقه و اصول ارائه کرد. در کنار تألیف و تصنیف در اغلب رشته های علوم اسلامی، به تعلیم و تربیت شاگردان فاضل و متعهد، توجه خاصی مبذول داشت. وی فقیهی دانشمند، آگاه به مسائل و نیازهای فرکی و سیاسی جهان اسلام و شجاع و پرهیزگار بود.
در ۱۳۳۷ / ۱۹۵۸ که ژنرال عبدالکریم قاسم رژیم سلطنتی عراق را برانداخت و حکومت جمهوری در آن کشور اعلام نمود، کمونیست ها با استفاده از آزادی عمل سیاسی که قاسم برای آنها به وجود آورده بود موجی از تبلیغات الحادی و ضد اسلامی در عراق به راه انداختند. از اینرو گروهی از علمای شیعه عراق برای رویارویی با این هجوم تبلیغاتی،«جماعه العلماء نجف» را تأسیس کردند که هرچن سیدمحمدباقر صدر عضو آن نبود لکن نقش رهبری اصلی جمعیت را برعهده داشت. جماعه العلماء برای مقابله با حرکت های کفرآمیز حکومت عراق، اقدام به صدور بیانیه، اعلامیه و انتشار نشریات سیاسی و ایدئولوژیک نمود. مجله الاضواء که در ۱۹۶۱ منتشر شد از آن جمله بود و سرمقاله های پنج شماره اول آن تحت عنوان «رسالتنا» به قلم صدر بود.
به پیشنهاد آیت الله سیدمحسن حکیم و به منظور رد مکتب فلسفی کمونیسم و طرح مکت فلسفی اسلام و برتری های آن، کتاب فلسفتنا (فسلفه ما) را در ۱۳۷۹ ق تألیف کرد. پس از آنب رای معرفی نظام اقتصادی اسلام و امتیازات آن نسبت به نظام های اقتصادی سوسیالیستی و سرمایه داری، کتاب اقتصادنا (اقتصاد ما) را در ۱۳۸۱ ق تألیف و منتشر ساخت.
در ربیع الاول ۱۳۷۷ ق، گروهی از علمای آگاه و مجاهد شیعه عراق در صدد برامدند تا حزبی بر اساس ایدئولوژی اسلامی تأسیس کنند و آن را «حزب الدعوه الاسلامیه» (حزب دعوت اسلامی) نامیدند. آیت الله صدر علاوه بر تأیید آن حزب، برنامه و اساسنامه آن را نیز تدوین کرد اما اعتقاد داشت که شأن روحانیت ایجاب می کند که در تشکیلات و سازمان های سیاسی وارد نشوند و از جایگاه والای معنوی روحانیت ایفای نقش نمایند و خود نیز به توصیه آیت الله حکیم، از حزب کناره گرفت.
بعد از تبعید امام به ترکیه، او با امام ابراز همدردی کرد و پس از تبعید ایشان به نجف اشرف در ۹ جمادی الثانی ۱۳۸۵ ق، وی به همراه گرویه از علمای نجف از امام به گرمی استقبال کرد و طی اقامت سیزده سالة امام در عراق، روابط نزدیک و دوستانه ای با ایشان داشت.
پس از رحلت آیت الله حکیم در ۱۳۴۹، دوران مرجعیت آیت الله صدر آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید کردند. در همان سال ها وی کوشید تا اهداف و سازمان مناسب و شایسته ای متناسب با تحولات فکری و اجتماعی جامعه ایجاد کند و جلسات منظمی نیز بدان منظور تشکیل داد. از نظر او حکومت آرمانی در عصر غیبت، حکومت اسلامی بود که بر دو پایه ولایت فقیه و شورا قرار داشت.
وی پس از رسیدن به مقام مرجعیت، در فتوای تاریخی خود، حزب بعث را تکفیر کرد. متن این فتوا چنین است: «به اطلاع عموم مسلمانان می رسد که پیوستن به حزب بعث، تحت هر عنوان، شرعاً حرام است و هرگونه همکاری با آن به منزلة یاری ظالم و کافر و دشمنی با اسلام و مسلمین است».
حدود دو سال بعد که رژیم بعث عراق از فعالیت های حزب الدعنه و دیگر گروه های مبارزه به وحشت افتاد، بسیاری از مبارزان و مجاهدان را به زندان انداخت و در ماه رجب ۱۳۹۲ ق سیدمحمدباقر صدر را که در بیمارستان نجف اشرف بستری بود دستگیر نموده و به بیمارستان نجف اشرف بستری بود دستگیر نموده و به بیمارستان کوفه منتقل کردند اما به علت اعتراض گستردة علما و مردم ناگزیر شدند که او را آزاد کنند. رژیم عراق برای ارعاب آیت الله صدر و دیگر مجاهدان در ۱۳۹۴ ق، پنج تن از شاگردان وی را دستگیر و اعدام کرد. در اربعین ۱۳۹۷ ق به دستور آیت الله صدر،تظاهرات ده ها هزار نفری عزاداران حسینی در شهرهای کربلا و نجف، به تظاهراتی بر ضد رژیم بعثی تبدیل شد. روز بعد مأموران امنیتی رژیم عراق، تعداد زیادی از تظاهرکنندگان را دستگیر، زندانی و شکنجه نمودند و آیت الله صدر نیز برای دومین بار دستگیر شد و پس از چند ساعت شکنجة جسمی و روحی، آزاد گردید.
رژیم بعثی عراق برای خنثی کردن فعالیت های آیت الله صدر، گروهی ازروحانی نمایان را به عنوان امام جماعت و واعظ به مساجد شهرها فرستاد،اما این بار نیز آیت الله صدر طی فتوایی این حرکت رژیم را ناکام گذارد و اعلام داشت: «به اطلاع عموم مسلمانان عراقی می رساند که شرکت در نماز جماعت کسانی که از سوی مراجع مسلمین تعیین نشده اند،از نظر شرع مقدس اسالم، حرام است».
با اوجگیری انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی در ۱۳۵۷، رژیم عراق که از ایجاد انقلاب مشابهی در عراق به شدت نگران بود، درصدد تخطئه انقلاب اسلامی ایران برآمد اما آیت الله صدر با آگاهی از اهداف بعثی های عراقی، در نامه ای که به امام در پاریس نوشت، از قیام شکوهمند و شجاعانة مردم مسلمان ایران به رهبری امام تجلیل کرد و با تمام اخلاص و شجاعت، آمادگی خود را برای همکاری با رهبر انقلاب و امت قهرمان ایران اعلام داشت. پس از آن نامه هایی نیز به شاگردان و مریدانش در ایران نوشت و به آنان دستور داد که با مردم انقلابی ایران همگام شوند و از فداکاری در راه پیروزی انقلاب اسلامی دریغ نورزند و خود را در اطاعت از امام خمینی فانی سازند همانگونه که او خود، در راه تحقق اهداف و آرمان های اسلامی ایران را همچون شهدای قیام امام حسین (ع)دانست. این فتوای مهم، تبلیغات سوء و مغرضانه رژیم بعثی را بر ضد انقلاب اسلامی خنثی کرد و موجب اظهار همدردی مردم مسلمان عراق با مردم ایران گردید.
در فردای پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۲۳ بهمن ۱۳۵۷)، آیت الله صدر که بسیار شادمان بود در میان انبوهی از مردم و طلاب انقلابی در مسجد جواهری نجف سخنرانی کرد . او پس از شکرگزاری از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نسبت به پیروی از اوامر امام خمینی و آگاهی از توطئه های دشمنان انقلاب اسلامی تأکید نمود و از مردم خواست که به نشانة همبستگی مردم عراق با انقلاب اسلامی ایران، فردای آن روز تظاهراتی در شهرهای عراق برگزار شود و متعاقب آن، تظاهرات باشکوهی در شهرهای کربلا و نجف و سایر شهرها به راه افتاد. همزمان با آن آیت الله صدر، طی پیامی به امام خمینی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را تبریک گفت و در پیامی دیگر به ملت ایران، از قهرمانی ها و فداکاری های آنان ستایش کرد و به ادامة تبعیت از امام سفارش نمود. مدتی بعد نیز به مناسبت شهادت آیت الله مطهری،مجلس ختم باشکوهی در مسجد جواهری نجف برگزار کرد که گروه کثیری از طبقات مختلف مردم در آن شرکت نمودند.
در ۱۳۵۸، آیت الله صدر، رساله الاسلام یقودالحیاه را به عنوان مقدمه ای برای قانون اساسی نوشت و نماینده ای به عنوان رابط میان خود و امام خمینی تعیین و روانه ایران کرد.
در همان سال طی فتوای مشهور و تکان دهنده ای،مردم عراق را به براندازی رژیم بعثی عراق دعوت نمود و نوشت: «بر همه ملت مبارز و مسلمان عراق، واجب کفایی است که به قیام مسلحانه بر ضد حزب بعث و سردمداران آن ،اقدام کنند و مسئولان این حزب کافر را ترور نمایند تا خود را از چنگال این دژخیمان خونخوار نجات دهند».
به دنبال آن، خانه آیت الله صدر به محاصره مأموران امنیتی عراق درآمد و رفت و آمد به خانه ممنوع شد، حتی از ورود سفیر ایران به منزل وی جلوگیری به عمل آمد.
آیت الله صدر به منظور روشنگری سیاسی، درس تفسیر قرآن تشکیل داد که در آن گروه زیادی از عموم طبقات مردم شرکت می کردند که تا چهارده جلسه اداهم یافت. رژیم بعث عراق که از تشکیل چنین جلسه ای به شدت هراس داشت، بسیاری از نمایندگان آیت الله صدر و دیگر افراد مؤمن و انقلابی را که تعداد آن به هزاران نفر می رسید در سراسر کشور دستگیر کرد. آیت الله صدر به منظور اعتراض به این اقدام ضد انسانی روز ۱۶ رجب ۱۳۹۹ ق را اعتصاب عمومی اعلام نمود و به دنبال آن بازارهای عراق تعطیل شد و مردم نجف به سمت خانه آیت الله صدر شتافتند. فردای آن روز آیت الله صدر دستگیر و به بغداد انتقال یافت، اما بر اثر تظاهراتی که درنجف، کاظمین و دیگر شهرها به طرفداری از او برپا شد، رژیم بعث به ناچار او را آزاد کرد و روز ۱۸ رجب مردم نجف گروه برای دیدار و بیعت با وی به منزل او رفتند.
رژیم بعث عراق که با وجود آیت الله صدر، پایه های قدرتش را در خطرجدی می دید،در صدد قلع و قمع آیت الله صدر و هواداران او برآمد. از اینرو خانه اش در نجف محاصره گردید که مدت نه ماه به طول انجامید. در طی این مدت، برخی از نمایندگان حزب بعث با او ملاقات کردند و تصمیم رژیم را مبنی بر همکاری با آن و یا شهادت وی، به اطلاعش رساندند. رژیم از او خواست تا از تأیید انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی دست بردارد، با صدور بیانیه ای از مواضع حزب بعث حمایت کند، عضویت در حزب الدعوه را تحریم نماید و فتوای تحریم حزب بعث را پس بگیرد، اما او شهادت را برتسلیم در برابر چنین شرایط ننگینی ترجیح داد.
در ۱۹ جمادی الاول ۱۴۰۰ ق/ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹ بار دیگر آیت الله صدر در شهر نجف اشرف دستگیر شد و به بغداد منتقل گردید. در بغداد از او خواستند تا چند کلمه ای بر ضد انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی بنویسد تا از مرگ حتمی نجات یابد اما او آشکارا این تقاضا را رد کرد و بر راه مستقیم و خلل ناپذیرش تأکید نمود. در نتیجه پس از سه روز شکنجه های وحشیانه، در ۲۲ جمادی الاول ۱۴۰۰ ق/ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ به شهادت رسید و تحت نظر شدید مأموران امنیتی در آرامگاه خانوادگی شرف الدین در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
پس از چند روز که خبر شهادت آیت الله صدر قطعی شد امام خمینی، طی پیامی که در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹ صادر کرد از وی به عنوان «شخصیت علمی و مجاهد که از مفاخر حوزه های علمیه و از مراجع دینی و منتفکران اسلامی بود» یاد نمود و به همان مناسبت از روز ۳ اردیبهشت سه روز عزای عمومی اعلام داشت.
آیت الله سیدمحمدباقر صدر در اغلب رشته های علوم اسلامی تبحر داشت. وی معتقد بود که باید در دروس حوزه های علمیه تحولی پدید آید و طلاب و روحانیون نباید فقط به درس های معمول فقه و اصول اکتفا کنند بلکه باید به مسائل علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید آشنا شوند. به نظر وی کتاب های درسی موسوم در حوزه ها به ویژه در مبحث فقه و اصول، پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بوده و به شیوة قدیمی است. در این کتاب ها مسائلی مطرح شده که امروزه به کلی منسوخ و متروک شده است و در این زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن ساده نویسی مطالب کتاب های قدیمی، آن را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب فقه و اصول به نگارش درآورد و بدین وسیله توانست تحول عظیمی در حوزه های علمیه به وجود آورد. وی این کار را با دو تألیف الفتاوی الواضحه (در فقه)، و دروس فی علم الاصول (در اصول ) انجام داد.
آثار دیگر او از اینقرار است: فدک فی التاریخ، غایه الفکر فی علم الاصول، فلسفتنا، اقتصادنا، المعالم الجدیده لاصول، الاسس المنطقیه فی استقرار، بحوث فی شرح عروه الوثقی، المدرسه الاسلامیه، بحث حول المهدی، بحث حول الولایه، الاسلام یقود الحیاه، دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه نظام العبادات فی الاسلام.
منابع: «اسوه فقاهت و تقوا،شهید سیدمحمدباقر صدر، سیره صالحان، ۴۸۰، ۴۸۷، ۴۹۳، ۵۱۲-۵۱۳؛ شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد (تلخیص).
