شرح المصطلحات الکلامیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «شرح المصطلحات الکلامیة» به همت گروه
کلام و
فلسفه بنیاد پژوهشهای اسلامی
آستان قدس رضوی تدوین و در سال ۱۴۱۵ ق به چاپ اول رسیده است.
اگرچه تالیف دائرة المعارف‌ها سابقه‌ای کهن دارد اما در عصر حاضر با توجه به تخصصی شدن علوم و مراجعه به «دائرة المعارف‌های تخصصی» این نیاز بیشتر احساس می‌شود به گونه‌ای که غیر متخصص برای آگاهی از فکر یا اصطلاح خاص و منشا تطورات آن، چاره‌ای جز مراجعه به آنها ندارد.
در جهت رفع این نیاز گروهی شکل گرفت و با تشکیل هیئت علمی، تدوین کتاب فوق را در اولویت کاری خود قرار داد. در این کار عظیم تمامی آثار قرون سوم تا سیزدهم هجری بررسی و اصطلاحات و الفاظ متداول علم کلام از مصادر مختلف با آراء و مشارب گوناگون گردآوری و ارائه گردید.
از مهمترین اهدافی که با مطالعه‌ای معجم حاصل می‌شود عبارتند از:
۱- آشنایی با مفاهیم
علم کلام از طریق مصطلحات کلامی
۲- ملاحظه آراء و نظرات مختلف کلامی در خصوص یک اصطلاح
۳- مشاهده نمو و تطورات یک اصطلاح و آنچه در طول زمان به آن اضافه شده است
۴- آشنایی با مصادر اصلی و فرعی کلامی
با مراجعه به منابع کلامی، می‌توان آثاری را یافت که اصطلاحات کلامی را گردآوری و به اختصار شرح کرده‌اند. از جمله این آثار موارد ذیل را می‌توان نام برد:
۱- کتاب «
شرح العبارات المصطلحة » و «
المقدمة فی المدخل الی علم الکلام »
شیخ طوسی متوفی ۴۶۰ هجری که مشتمل بر ۲۵۳ اصطلاح کلامی است.
۲- «
الحدود و الحقائق » بریدی ابی متوفی ۵۸۵ هجری که مشتمل بر ۲۰۰ اصطلاح کلامی است.
همانگونه که مشاهده می‌شود این آثار از جامعیت لازم برخوردار نبوده و هرکدام بخشی از اصطلاحات کلامی را شامل می‌شود؛ بنابراین در جهت رفع این کمبود با بررسی ۸۵ عنوان منبع کلامی و بیش از ۱۱۰ مجلد کتاب، ۱۴۳۰ اصطلاح استخراج و به ترتیب
حروف الفبا تدوین گردید.
منابع مورد استفاده این کتاب از مهمترین منابع کلامی بوده است. در این اثر تنها به ذکر تعاریف هر اصطلاح (در قالب حد و یا رسم) از متن اصلی منابع، بی هیچ تصرفی اکتفا شده است، البته در مواردی که صحت جمله و یا کلمه‌ای از نسخه موجود متن، مورد تردید مؤلفان بوده است، صورت درست در پاورقی آورده شده است.
ترتیب درج تعاریف از مقدم به مؤخر با صرف نظر از مکررات و مشابهات و مصادر آن نیز به همان ترتیب زمان
حیات مؤلف متعاقبا آورده شده است.
در نظر بدوی برخی تعاریف تکراری و مشابه است که با کمترین دقت مشاهده می‌شود که تفاوت آنها در تقدم و تاخر برخی کلمات و یا تفاوت جزئی دیگری است که براساس انتخاب حساب شده از سوی مؤلف آن بوده است که تفاوت مفهومی و منطقی آن تعاریف را نیز ایجاب می‌کند.
نکته دیگر آنکه دقت در سیر تدریجی تفاوت تعبیرات در طی قرنهای متمادی با توجه به
حوادث تاریخی و تغییرات حکومتها و خلافتها، خواننده را به ارتباط آن تعاریف با نوع مسائل اجتماعی و سیاسی نشان می‌دهد؛ به عنوان نمونه به فصلهای
امامت ،
عصمت ،
ایمان و... مراجعه شود.
در مورد برخی اصطلاحات مرکب مانند: «
الایجاب و السلب »، «الصغیرة و الکبیرة» و...
اصطلاحی که اولین حرف او در ترتیب هجایی، تقدم رتبی دارد اصل قرار گرفته و در جایگاه دیگر تنها به ارجاع اکتفا شده است. این امر ارجاع در موارد مرتبطی که نقش تعریفی و توضیحی دارد در پایان هر مدخلی رعایت شده است.
در نامگذاری کتابها، نام اصلی کتاب آورده شده است و از آوردن نام مشهور به جهت اشتراک اسمی با منبع دیگر، احتراز شده است. در مواردی هم که منابع اشتراک اسمی داشته‌اند با نسبت به مؤلف، مشکل برطرف شده است؛ لذا توصیه شده است که قبل از مطالعه کتاب به کتابنامه مراجعه شود.
اسامی منابع تعاریف و شروح در متن کتاب ذکر شده و توضیحات در پاورقی آمده و فهرست تفصیلی اصطلاحات نیز در پایان کتاب آورده شده است.
در ابتدای کتاب مقدمه‌ای به دو
زبان عربی و فارسی آمده است که مطالب آنها یکی است.
پیش از توضیحاتی که در مورد کتاب در این مقدمه ذکر شده است مطالب مفیدی درباره علم کلام و مباحث مرتبط با این علم آورده شده است که برای افراد غیر متخصص مفید و قابل استفاده است.
یکی از مباحثی که در مقدمه آمده است نامهای دیگر علم کلام است.
فخر رازی و
ابو بکر بیهقی در کتب خود «
الاسماء و الصفات » و «
الاعتقاد و الهدایة » این علم را به «
علم التوحید و الصفات » نامیده‌اند. در مصادر دیگری عنوان «
الفقه الاکبر » نیز بر این علم نهاده شده است.
مبحث دیگری که مؤلفین کتاب اشاره به آن را لازم دانسته‌اند، اساس علم کلام است.
مباحث علم کلام را در دو قسم جداگانه می‌توان تقسیم نمود.
یک بخش که از مشاجرات فرق اسلامی مانند
محدثین ، اهل اثر، اهل نظر،
اشاعره و
معتزله ایجاد شده است مانند اینکه: آیا الفاظ
قرآن مانند «رؤیت»، «عرش»، «ید» و «وجه» که به
خدا نسبت داده شده به معنی حقیقی است یا مجازی؟ افعال انسان تحت اختیار خود اوست یا
مخلوق خداوند است؟
آیا عمل جزء
ایمان است یا نه؟ و سؤالاتی از این دست.
بخش دوم مباحثی است که در زمان
عباسیان در مقابله و محاجه با
فلسفه یونان طرح شده است.
در مقدمه کتاب اشاره مختصری نیز به تاریخ علم کلام شده و به چند عامل که در پیدایش و رونق این علم مؤثر بوده اشاره شده است از جمله به این موارد می‌توان اشاره نمود: طبیعت آزاد و پویا و عقلگرای اسلام و احکام متکامل آن، تعمق فکری و عقلی
مسلمانان عجم در دورانهای بعد از
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، پاسخ به شبهات و انحرافات فکری و عقیدتی دشمنان و...
از دیگر مباحثی که نظر دانشمندان و
علماء اسلام در مقابل هم قرار گرفته است؛ ارزش و نکوهش این علم است گروهی آنرا اشرف علوم می‌دانند و برخی نیز فراگیری آنرا در حد
فسق و
کفر نکوهش می‌کنند. دلیل گروه اول با استناد به موضوع این علم است که ذات و صفات خداوند است و شرافت هر علم به شرافت موضوع آن است. استدلال گروه دوم با توجه به اساس و بنیاد این علم است که از فلسفه یونان و انحراف از ظواهر اسلام ناشی شده است.
نسخه موجود در برنامه توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی
آستان قدس رضوی به عنوان چاپ اول به سال ۱۶۱۵ ه در یک جلد به قطع وزیری به بازار ارائه گردید. این نسخه دارای دو مقدمه از ناشر و گروه کلام و فلسفه بنیاد پژوهشها، لیست تعلیقه‌ها و فهرست الفبایی اصطلاحات می‌باشد.
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
