شعر (ادبیات فارسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از اقسام کلام ادبی در
ادبیات فارسی،
شعر می‌باشد، که در لغت به معنای «علم، دانش، فقه، فهم، درک، ادراک، وقوف و دانایی» است. در اصطلاح ادبی یکی از اقسام دو گانه
کلام (
نظم و
نثر) است که برای آن تعاریف متعدد و نزدیک به هم ارائه شده است.
۱)
خواجه نصیرالدین در
معیار الاشعار گوید: «
شعر کلامی مخیل (= دارای عنصر خیال) و مؤلف (= تالیف شده) از اقوال موزون متساوی و مقفّی (= دارای
قافیه) است که وزن از موجبات اقتضای تخیل و از
فصول ذاتی آن است»
۲)
بوعلی سینا نیز شعر را سخنی خیال‌انگیز دانسته است.
۳) برخی دیگر شعر را گره‌خوردگی عاطفه و خیال دانسته‌اند که در زبانی آهنگین شکل گرفته است.
۴) علمای
منطق و حکمای اسلامی از شعر «سخن موزون و مخیل و با
قصد و
معنی» اراده کرده‌اند و گفته‌اند:
«سخن غیرمخیل اگر چه موزون باشد، شعر نیست و
نظم است و سخن مخیل اگر چه موزون نباشد شعر است و
نثر نیست.»
۵) برخی شعرای غربی می‌گویند: «شعر احساس و هیجانِ زائیده طبع است اما نظم را می‌توان به وسیله فن و
هنر کسب کرد.»
از آنجا که شعر حالتی الهام‌آمیز و وهم‌انگیز ایجاد می‌کند و گاه تاثیری جادویی در
مخاطب دارد لذا آن «سحر حلال» شمرده‌اند.
اگر چه برخی می‌گویند برای اولین بار
حضرت آدم بود که در رثای
هابیل، شعر سرود اما بیشتر محققین در باب
شعر پارسی، سخن صاحب «
تاریخ سیستان» را پذیرفته‌اند که گفته است هنگامی که
یعقوب لیث صفاری، زنبیل و عمار خارجی را بکشت و بر
سیستان و
کرمان و
فارس تسلط یافت، محمدبن وصیف سگزی، دبیر رسائل وی، در
مدح او شعری سرود:
ای امیری که امیران جهان خاصه و عام •••• بنده و چاکر و مولای و سگ بند و غلام
هر سروده‌ای که بصورت شعر باشد دارای ارکانی به نام‌های:
بیت،
مصرع،
قافیه،
ردیف و
رَویِّ می‌باشد.
واحد شعر بیت است که از دو مصرع تشکیل می‌گرد؛ این مصرع‌ها در شماره حرکت‌ها و سکون‌ها برابرند.
کلمات هماهنگ آخر بیت‌ها که حرف اصلی آخر آن‌ها یکی است، قافیه نامیده می‌شوند. به حرف اصلی آخر نیز «روی» اطلاق می‌شود.
در صورتی که یک کلمه عیناً در آخر همه بیت‌ها تکرار شده باشد، آن را ردیف و کلمه پیش از آن را قافیه گویند.
۱)
قصیده: شعری است بر یک وزن و قافیه که هر دو مصرع بیت اول آن هم قافیه هستند.
۲)
مثنوی: اشعاری است طولانی دارای یک وزن که هر بیت قافیه خاص خود را دارد.
۳)
رباعی: شعری است دارای چهار مصراع با یک مفهوم که وزن آن لاحول ولا قوة الا بالله است.
۴)
غزل: اشعاری است بر یک وزن و قافیه که دو مصرع بیت اول آن هم قافیه‌اند. فرق آن با قصیده در وحدت موضوع کل غزل است.
۵)
مسمط: مجموعه اشعاری است مرکب از بخش‌های کوچک با مصراع‌های مساوی و هم وزن اما با قافیه‌های مختلف.
۶)
قطعه: مجموعه شعری است دارای یک وزن که فقط مصراع‌های دوم آن دارای قافیه است و بیت‌ها مصرّع نیستند.
۷)
ترجیح‌بند و
ترکیب‌بند: اشعاری هستند متشکل از چند قسمت مجزی به نام «بند»، بندها از لحاظ وزن و تعداد بیت با هم برابرند اما دارای قافیه مستقل.
در ترجیح بند در پایان هر بند یک بیت واحد تکرار می‌شود اما در ترکیب بند در پایان هر بند تک بیت‌های مختلف با قافیه‌های متفاوت می‌آید.
۸)
مستزاد: شعری است که پس از هر مصراع آن جمله‌ای کوتاه و موزون بیاید که اگر
حذف شود به وزن اصلی
شعر لطمه‌ای نمی‌خورد.
۹)
دوبیتی: مانند رباعی است که دارای وزن «مفاعیلُن، مفاعیلُن، مفاعیل» می‌باشد.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شعر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۱۸.
