شیخ عباس قمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ ه.ق)، فرزند حاج محمدرضا قمی، مشهور به
شیخ عباس قمی و محدث قمی از عالمان، محدثان، مورخان و خطیبان
شیعه در
قرن چهارده هجری قمری بود.
محدث قمی در
حوزه علیمه قم،
نجف و
مشهد تصحیلات علمی خود را گذرانده و نزد اساتیدی چون حاج میرزا
محمد ارباب قمی و
محدث نوری شاگردی کرده است. وی در تاریخ،
رجال، تراجم،
علوم قرآن،
اخلاق، عقاید و
علم حدیث تالیفات بسیاری دارد، کتاب‌های
مفاتیح الجنان،
منتهی الآمال،
سفینة البحار و
نفس المهموم از مشهورترین تالیفات ایشان است.
شیخ عباس در سال ۱۳۵۹ هجری قمری در
نجف درگذشت و در
حرم امام علی (علیه‌السلام) دفن شد.
شیخ عباس قمی در سال ۱۲۹۴ هجری قمری در
شهر قم به دنیا آمد.
پدر
شیخ عباس، حاج محمدرضا قمی بود که مردم او را نیک مردی با تقوا و آشنا به مسائل دینی می‌شناختند و با اینکه کاسب بود، مردم برای یادگیری احکام دین به نزد وی می‌رفتند و اینها سبب رشد
شیخ عباس در محیطی مذهبی شد.
شیخ عباس قمی دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم گذراند
و دروس مقدماتی را نزد استادانی
بزرگ فرا گرفت. بیشترین بهره را از محضر عالم آگاه آیة
الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (متوفی ۱۳۴۱ ق.) برد، عالمی که در هیچ حال
امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمی‌کرد و در هر محفل و مجلسی این دو فریضه را متذکر می‌شد استاد بسیار دقیق و پرمایه عصر خود بود.
شیخ عباس در دوران نوجوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود و در سال ۱۳۱۶ قمری به دنبال فراگیری دانش، عازم نجف اشرف گردید.
از آنجا که
شیخ عباس اشتیاق وصف‌ناپذیری به شناخت راویان و محدّثان و نقل اخبار اهل بیت (علیه‌السّلام) داشت، شیفته حاج میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰ق) گشت و در درس او شرکت جست.
شیخ عباس قمی بر آن بود تا آنچه را از استاد فرا می‌گیرد بی کم و کاست بنویسد و همانند استاد، بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد خود دست یافت؛ تا آنجا که در همان ایام نسخه‌برداریِ
مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت. محدث قمی درک محضر این استاد
بزرگ را لطف
خداوند می‌داند و می‌نویسد: «... پس خداوند متعال ملازمت ثقة الاسلام نوری طبرسی را به من منّت گذارد، مستدرک الوسائل را برای او نسخه‌برداری کردم که برای چاپ به
ایران فرستاده شد و در خدمت او بودم تا سنه ۱۳۱۸ ق.»
وی چهار سال در محضر محدّث نوری بود و در این چهار سال تلاش و کوشش او به حدّی رسید که جزو شاگردان طراز اول استاد به شمار رفت.
شیخ عباس، در سال ۱۳۲۲ قمری به قم بازگشت و مشغول تالیف و تدریس و وعظ و
ارشاد مردم شد و تا سال ۱۳۲۹ قمری در این شهر مذهبی اقامت داشت. در این ایام عازم
بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت. در سال ۱۳۳۲ قمری بنا به عللی -مخصوصاً به موجب تنگدستی- به
مشهد مقدّس مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید.
محدث قمی از تبار عالمان بلند اندیش و پرکار و با اخلاص بود و آثار او در علوم مختلف،
تاریخ، رجال،
تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و علم حدیث نشان از روح تلاشگر و عظمت علمی این عالم ژرف‌نگر دارد. در اینجا تنها با بیان نام آثارش از دامنه گسترده معلومات ایشان در علوم مختلف یاد می‌کنیم:
۱.
کلمات لطیفه: (در
علم اخلاق).
۲.
الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم.
۳.
کحل البصر فی سیره سید البشر. (این کتاب، توسط
محمد محمدی اشتهاردی، تحت عنوان «سیرت پیامبر اعظم و مهربان» به زبان فارسی ترجمه شده است.
) یعنی سرمه چشم، پیرامون زندگی سرور انسان‌ها
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
۴. کتاب
نقد الوسائل شیخ حر عاملی، (مختصر کتاب
وسائل الشیعه شیخ حرّ عاملی).
۵. تقسیم
بدایة الهدایة شیخ حر عاملی.
۶. شرح
الوجیزة فی علم الدرایة شیخ بهائی.
۷.
فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر.
۸.
علم الیقین (خلاصه
حق الیقین علامه مجلسی).
۹.
مقالید الفلاح فی عمل الیوم و اللیله.
۱۰.
مقلاد النجاح (خلاصه کتاب یاد شده).
۱۱. خلاصه جلد یازده
بحارالانوار علامه مجلسی.
۱۲. شرح کلمات قصار حضرت علی (علیه‌السلام) که در آخر
نهج البلاغه آمده است.
۱۳.
هدیة الانام الی وقایع الایام (خلاصه کتاب
فیض العلوم).
۱۴. فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها). در این کتاب، علاوه بر وقایع و حوادث تاریخی، به اعمال روزها و ماه‌های قمری نیز پرداخته شده است.
۱۵.
سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار (تدوین موضوعی بحارالانوار علامه مجلسی و تلخیص آن که در مدت بیست سال انجام یافته است.) ایشان آن‌را در دو جلد تنظیم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است.
۱۶.
تحفة الاحباب فی تراجم الاصحاب (درباره اصحاب حضرت محمد (صلی
اللهعلیهوآلهوسلّم) و [[|ائمه اطهار (علیهم‌السلام)]] به
زبان فارسی)
۱۷.
فوائد الترجبیه: (وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی)
۱۸.
الدره الیتیه فی تتمات الدره الثمینه: (شرح فارسی
نصاب الصبیان و تتمیم شرح نصاب
فاضل یزدی)
۱۹.
هدیة الزائرین و بهجة الناصرین: (درباره
زیارت قبور ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و ثواب آن و تعیین قبور علما و مؤمنان مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرف امامان).
۲۰.
اللئالی المنثوره: (در مورد
دعا و سایر مستحبات)
۲۱.
الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه: (شامل مناقب و مکارم اخلاقی
حضرت علی (علیه السلام))
۲۲.
سبیل الرشاد.
۲۳.
حکمة بالغه و مأة کلمة جامعة: (سخنان کوتاه حضرت علی (علیه السلام) در عقاید و
اصول دین)
۲۴.
ذخیرة الابرار فی منتخب انیس التجار: (خلاصه
انیس التجار ملامهدی نراقی، در مورد معاملات)
۲۵.
غایة القصوی فی ترجمه العروة الوثقی: (ترجمه فارسی
العروة الوثقی آیة‌الله سیدمحمدکاظم یزدی)
۲۶.
مفاتیح الجنان و الباقیات الصالحات (کتاب مشهوری که در اکثر مشاهد مشرف و خانه‌های
شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است. این کتاب شریف در جایگاه خود کم‌نظیر است. زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را در یکجا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است.)
۲۷.
التحفة الطوسیة و النفغة القدسیة: (درباره زیارت
حضرت رضا (علیه السلام) و بعضی فواید مربوط به آستان مقدسش)
۲۸. رساله دستورالعمل
حضرت سیدالشهداء (علیه السلام)۲۹.
نفس المهموم (در مقتل حضرت سیدالشهداء (علیه السلام))
۳۰.
نفثه المصدور: (در تکمیل نفس المهموم اخیراً به ضمیمه نفس المهموم منتشر شده است.)
۳۱.
الانوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه.
۳۲. رساله‌ای در
گناهان کبیره و صغیره.
۳۳.
منازل الآخره:
(بررسی مراحل دشوار سفر آخرت بر اساس
روایات).
۳۴. ترجمه
مصباح المتهجد مرحوم
شیخ طوسی.
۳۵.
نزهة النواظر: (ترجمه
معدن الجواهر دانشور بزرگوار
محمد بن علی کراچکی).
۳۶.
مقامات علیه: (خلاصه
معراج السعادة مرحوم
ملا احمد نراقی)
۳۷. ترجمه
جمال الاسبوع سید بن طاووس.
۳۸.
الباقیات الصالحات (در حاشیه
مفاتیح الجنان چاپ شده است)
۳۹.
منتهی الآمال فی تاریخ النبی و الآل،
در زمینه زندگانی رسول اکرم (صلی
اللهعلیهوآلهوسلّم)،
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها نوشته شده است.
۴۰.
تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء.
۴۱. ترجمه مسلک دوم
لهوف سید بن طاووس (به خط خود مؤلف در حاشیه یکی از چاپ‌های لهوف چاپ شده است.)
۴۲. تتمیم
تحیة الزائر محدث نوری (این کتاب با رحلت علامه نوری ناتمام مانده بود و
شیخ عباس بعد از فوت استادش آن‌را به اتمام رساند.)
۴۳. چهل حدیث.
۴۴.
الکنی و الالقاب: (درباره زندگانی علما و شعرا و غیر ایشان).
۴۵.
هدیة الاجباب فی المعروفین بالکنی و الالقاب: (خلاصه کتاب
الکنی و الالقاب).
۴۶.
فواید الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه.
۴۷.
بیت الاحزان فی مصائب سیده النسوان.
و آثار ارزشمند دیگر. (برای آگاهی بیشتر از سایر تالیفات
شیخ عباس قمی (رحمة
اللهعلیه) به منابعی مانند «
الذریعة الی تصانیف الشیعه» و نرم افزارهای «تراجم و کتابشناسی» و مجموعه آثار
شیخ عباس قمی از آثار مرکز تحقیقات کامپیوتری نور مراجعه کنید.)
محدث قمی درس خواند و عمل کرد و پیش رفت و به جایگاهی که سال‌ها در پی آن بود رسید.
شیخ عباس قمی در زمان خود یکی از مربّیان
بزرگ و معلّمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‌های علمیه شناخته می‌شده و در کلیه اخلاق حسنه و ملکات فاضله انسانی برجسته بود. در مسیری که می‌رفت اگر کوچک‌ترین شبهه‌ای در دلش رخنه می‌کرد که قدمش برای
خدا نیست یا وسوسه‌ای قلبش را می‌لرزاند بدون هیچ تامل، از آنجا باز می‌گشت. او از شهرت ویژه‌ای برخوردار بود و خصوصیات اخلاقی فراوانی داشت که در این فصل به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
یکی از ویژگی‌های محدث قمی علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه کتاب بود به طوری که می‌توان گفت او در کتاب و قلم خلاصه شده بود. محدث یا در کتابخانه بود یا با کتاب. کمتر دیده می‌شد که او مشغول مطالعه و بررسی کتابی نباشد.
هم‌درس و هم‌دوره‌اش
آیت
اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانی، درباره او می‌نویسد: «... او پیوسته سرگرم کار بود، عشق شدید به نوشتن، بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی‌کرد و مانعی در این راه نمی‌شناخت». فرزند
بزرگ ایشان در این‌باره می‌گوید: «در اول کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می‌رفتم او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود.»
زمانی که برای زیارت به کشورهای دور مسافرت می‌کرد اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می‌کرد. «او با عده‌ای از تجّار به
سوریه مسافرت کرد. آنان می‌گفتند هر وقت ما به سیاحت می‌رفتیم ایشان می‌نشست و مشغول مطالعه و تألیف می‌شد و هر چه اصرار می‌کردیم که با ما بیرون بیاید امتناع می‌ورزید و شبها هم که ما به خواب می‌رفتیم او مشغول مطالعه و تألیف می‌شد.»
عشق و علاقه محدث قمی به کتاب به اندازه‌ای بود که وقتی کمترین پولی به دست می‌آورد آن را در خرید کتاب صرف می‌کرد و گاه پیاده از
قم به
تهران به استقبال آن می‌رفت. او خود می‌گوید: «زمانی که در قم تحصیل می‌کردم، خیلی تنگدست بودم تا جایی که یک قِران و دو قِران جمع می‌کردم تا اینکه مثلاً سه تومان می‌شد. آن‌را برداشته، از قم تا
تهران پیاده می‌رفتم و با آن کتاب خریده، به قم برمی‌گشتم و به تحصیل ادامه می‌دادم.»
از دیگر ویژگی‌های ایشان
تواضع بسیار و همه جانبه‌ای بود که از خود نشان می‌داد. در خانه، مدرسه و خیابان هر کسی را که می‌دید - چه کوچک و چه
بزرگ -
احترام می‌کرد. در نزد علما و از بین آنان بویژه در حضور کسانی که با حدیث و اخبار
اهل بیت (علیهم‌السلام) سر و کار داشتند، اوج فروتنی و تواضع را به نمایش می‌گذارد. هیچ‌گاه در مجالسی که وارد می‌شد در صدر نمی‌شست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی‌داشت.
وی از خودستایی و خودپسندی بشدت احتراز می‌کرد و به هیچ‌وجه
غرور نداشت. محدث قمی با اخلاص و زاهد بود. نقل است «در یکی از سال‌ها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می‌کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می‌کند که مبلغ پنجاه
دینار عراقی به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است. محدث قمی می‌گوید: «من برای
امام حسین (علیه‌السلام) منبر می‌روم نه برای دیگری و بدین‌گونه آن وجه را نپذیرفت».
امر به معروف و نهی از منکر دیگر ویژگی ایشان بود. او خود هرگز گرد
گناه نمی‌گشت و در ذهنش هم فکر گناه را جای نمی‌داد. از
منکرات ناراحت می‌شد و دیگران را از ارتکاب آن باز می‌داشت. کسی جرأت
غیبت در محضر او نداشت و از دروغ‌گفتن ناراحت می‌شد.
یکی دیگر از ویژگی‌های محدث قمی نفوذ کلمه بود، که چون سخنان و گفتارش از دل بر می‌خواست و خود به آنها معتقد بود و قبل از دیگران به آنها عمل می‌کرد، در شنوندگان و مخاطبان تاثیری ژرف و پایدار داشت، برخی از آنان که شرف صحبتش را دریافته و پای درس‌های اخلاق و مواعظ سودمند ایشان حاضر می‌شدند گفته‌اند:
«سخنان نافذ آن مرحوم چنان بود که تا یک هفته انسان را از تمامی سیّئات و پندارهای ناروا و گناهان باز می‌داشت و به خدا و
عبادت متوجه می‌کرد». بسا کسانی که خوشنام نبودند و پس از افاضه حاج
شیخ رو به کوی مردمی و انسانیت آورده بودند.
زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری که از حد زندگی یک طلبه عادی هم پایین‌تر بود. لباسش عبارت بود از یک قبای کرباسی بسیار نظیف و معطر و تمیز. چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای کرباسی می‌گذرانید. هیچ‌گاه در فکر لباس و تجمل نبود. فرش خانه‌اش گلیم بود. از
سهم امام استفاده نمی‌کرد و می‌گفت: من اهلیت ندارم از آن استفاده کنم! روزی در نجف اشرف دو زن محترم که در
بمبئی سکونت داشتند و از بستگان
آقا کوچک (از محترمین نجف) بودند حضور ایشان می‌رسند و تقاضا می‌کنند هر ماه مبلغ ۷۵ روپیه به ایشان تقدیم کنند که از لحاظ زندگی در رفاه باشد. در آن ایام مخارج ماهانه خانواده وی از ماهی ۵۰ روپیه تجاوز نمی‌کرد. حاج
شیخ عباس از پذیرفتن آن خودداری می‌کند. میرزا محسن محدث زاده فرزند کوچک آن مرحوم اصرار می‌کند تا قبول نماید ولی قبول نمی‌کند تا اینکه زنان محترم ناامید می‌شوند و می‌روند.
پس از رفتن آنها فرزند به پدر می‌گوید: من هم دیگر از کسبه بازار برای مخارج روزانه قرض نمی‌کنم! حاج
شیخ عباس می‌گوید: ساکت باش! من همین مقدار هم الان خرج می‌کنم، نمی‌دانم فردای قیامت چگونه جواب خدا و
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را بدهم. در جواب این مقدار معطل هستم، چگونه بارم را سنگین‌تر کنم؟!
نظر آنان که نکردند بدین مشتی خاک الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند
یکی دیگر از خصلت‌های پسندیده آن مرحوم پای‌بندی به
نماز شب و
شب زنده‌داری و
قرائت قرآن و تلاوت
ادعیه و اوراد و اذکار ماثور، از ائمه معصومین (علیه‌السّلام) بود و در این مورد فرزند بزرگش می‌گوید: «تا آنجا که من به خاطر دارم بیداری آخر شب از آن مرحوم فوت نشد، حتی در سفرها» او مانند
شیخ طوسی که نخست خود به
مصباح المتهجد عمل کرد، قبل از دیگران خود به مفاتیح الجنان عمل می‌کرد.
مرحوم محدث قمی در سفر، رعایت حال همراهان را می کرد و با آنان فوق‌العاده خوش رفتاری می‌نمود و انس می‌گرفت و به‌طوری که نوشته‌اند در مسافرت، فردی شوخ‌طبع، خوش‌گفتار و نیکورفتار بود.
(بخش ویژگی‌های اخلاقی این مقاله، برگرفته شده از: مجله نور علم، دوره دوم، شماره دوم، شماره مسلسل ۱۴، با عنوان: «نجوم امت» (۱۱): آیة
اللّه حاج
شیخ عباس قمی (رحمه
الله) با اضافات و اصلاحات، ص۲۴- ۲۷. ر. ک: مرکز کامپیوتری اسلامی نور، نرم افزار محدث قمی، شناخت نامه محدث قمی، ص۲۴- ۲۷.)
محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به
اسلام و مسلمین و تحمل سختی‌ها و مرارات زمان بویژه در اواخر عمر که مصادف با توطئه‌های دشمنان اسلام و دین‌زدایی رضاخانی بود، در شب سه‌شنبه بیست و دوم
ذیحجه سال ۱۳۵۹ ق. بدرود حیات گفت و پس از
تشییع در
حرم امام علی (علیه السلام) (
نجف) در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاک سپرده شد.
(۱) قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، دار العلم، قم، ۱۳۴۵ش.
(۲) واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر، به کوشش عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، ۱۳۸۲ ش.
(۳) عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، نوید اسلام، قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
(۴) محمدی اشتهاردی، محمد، سیرت پیامبر اعظم و مهربان، انتشارات ناصر، قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
(۵)
آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، نشر اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، قم،
تهران، ۱۴۰۸ق.
(۶) جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، نور السجاد، قم، ۱۳۸۴ش.
(۷) مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب.
(۸) قمی،
شیخ عباس، فواید الرضویه.
(۹) کمره‌ای، محمدباقر، ترجمه نفس المهموم.
(۱۰) دوانی، علی،
شیخ عباس قمی مرد تقوی و فضیلت.
(۱۱) پندهایی از رفتار علمای اسلام.
(۱۲) عبدالله‌زاده، خلیل، محدث قمی حدیث اخلاص.
۲:۱۵
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیخ عباس قمی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۰۶. •
سایت فرهیختگان تمدن شیعی، برگرفته از مقاله «شیخ عباس قمی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۰۶. •
سایت اسلام کوئیست، برگرفته از مقاله «شیخ عباس قمی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۰۶.
