عبیدالله عبیدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

عبیدالله عبیدی سهروردی(۱۲۵۰ - ۱۳۰۲) از پژوهشگران و شاعران و دستور نویسان شبه قاره است.
مولانا عبیدالله فرزند شاه امین احمد شهابی سهروردی صدیقی چیتوی میدنی پوری، روستای چیتوا از توابع میدنی پور (بنگال) ۱۲۵۰ - داکا ۱۹ ربیع الثانی ۱۳۰۲ ق / ۱۸۳۵ - ۹ فوریه ۱۸۸۵م، دانشور، ادیب، شاعر و نویسنده فارسی نویس شبه قاره. از خاندان سهروردیان بنگال بود. سهروردیان تبار خود را به شهاب الدين ابو حفص عمر سهروردی می رسانند با موطن نیاکانشان را شهر سهرورد ایران می دانند.
نیای او مولانا رکن‌الدین سهروردی از ایران به هند کوچید و در روستای فتح آباد از توابع مرشدآباد رحل اقامت افکند. شاه امین سهروردی (- ۱۲۶۵ ق / ۱۸۴۸م)، پدر عبیدی، از فتح آباد، به روستای چیتوا در میدنی پور رفت و با سِمَت قاضی این ناحیه به کار پرداخت.
وی دوبار زن گرفت که از زن اول صاحب فرزندی نشد، ولی زن دوم برای او پنج پسر و سه دختر آورد که عبیدی کوچکترین پسرش بود. شاه امین گرچه از مشایخ سلسله سهروردیه در بنگال بود و صوفیانه می زیست، اما مردی نوگرا بود و فرزندانش را در فراگیری دانشهای نوین و زبان انگلیسی آزاد می گذاشت. عبیدی فارسی را در پتاسپور آموخت و برای ادامه تحصیل به کلکته رفت و تحصیلاتش را نزد استادان خصوصی، و نیز در مدرسه عالی کلکته دنبال کرد و به مدارج عالی رسید.
عبدالرحیم دهرية گورکهپوری، متخلص به تمنا (۱۲۰۰-۱۲۷۳ ق / ۱۸۵۶م)، رشيد النبي وحشت رامپوری (- ۱۸۷۵م)، عبد الرزاق افسر اصفهانی (- ۱۲۸۱ / ۱۸۶۴م) و مولوی نورالحق از استادانش در کلکته بودند.
منطق، نجوم، دستور زبان و املا و انشای فارسی را از تمنا فرا گرفت، و گذشته از درسهای متداول، فن شاعری را از افسر اصفهانی آموخت. زبان عبری را نیز از مولوی عنایت رسول چریاکوتی فرا گرفت و با ادیان یهود و مسیحیت و کتابهای مقدس تورات و انجیل آشنا شد. گذشته از زبانهای فارسی، عربی، عبری و اردو زبانهای دیگر، مانند بنگالی، برج بهاشا و اوريه را هم می دانست. برای گذران زندگی، چندی به خدمت شاهزاده جلال الدین(گویا از فرزندان یا نوادگان تیپوسلطان) پیوست و دوست نديم خاص وی در مباحث و مجالس علمی و ادبی شد.
در همین دوره مدتی سردبیری مجله اردوگاید را بر عهده داشت. در ۱۲۷۹ / ۱۸۶۲م در دفتر مجلس «قانون ساز» در کلکته در سمت میر منشی، سرگرم کار گردید و در این سِمَت سه سال خدمت کرد. کارش در آنجا بیشتر برگردانیدن قواعد زبان انگلیسی به اردو بود. مدتی هم سردبیری روزنامه هفتگی فارسی«دوربین» را که به کوشش مولانا عبدالرئوف (وحید کلکته‌ای) انتشار می یافت، بر عهده داشت. در ۱۲۸۲- ۱۲۹۰ق/۱۸۶۵ – ۱۸۷۴م استاد زبان و ادبیات عربی در دانشکده هوگلی بود. در ۲۵ فوریه ۱۸۷۴م/۱۲۹۱ق به سرپرستی مدرسه محسنیۀ داکا برگزیده شد و از هوگلی به داکا رفت و در ۱۶ مارس ۱۸۷۴م مدرسه داکا را افتتاح کرد. مدرسه داکا در دوره سرپرستی عبیدی (۱۲۹۱-۱۳۰۲ق/۱۸۸۵ - ۱۸۷۴ م) پیشرفت زیادی کرد و یکی از مراکز بزرگ علوم اسلامی در بنگال شد. عبیدی از نخستین دانشوران بنگال شرقی است که به کوشش وی زبان انگلیسی و علوم جدید در این سرزمین رواج یافت. وی در ضمن تدریس و تألیف، به کارهای اجتماعی هم می پرداخت و ریاست شهرداری داکا منصب قاضی افتخاری در استان داکا را بر عهده داشت. عضو هیأت علمی و هیأت ممتحن دانشگاه علیگر و دانشگاه پنجاب لاهور نیز بود.
عبدالرئوف وحيد کلکته ای، عبدالغفور نساخ، سید محمود آزاد و عبدالنعمان ذکی از دوستان وی بودند.
عبیدی به فارسی و عربی و اردو شعر می سرود. آثار منثور متعددی در زمینه های گوناگون دارد.
آثار عبیدی:
۱- رساله در مقابلة علوم قديمة اسلاميه و علوم جديدة اهل فرنگ، به اردو همراه با ترجمه انگلیسی، در سه بخش: تأثیر پذیری مسلمانان از حکمت یونانیان و استفاده اروپاییان از دانشهای اسلامی و روش مسلمانان شبه قاره در فراگیری علوم جدید اروپاییان.
۲. دستور پارسی آموز به فارسی در دستور زبان فارسی در پنج جلد که از مهم ترین کتابهای دستور زبان فارسی است و در بنگال نوشته شده است.
۳. تزکية الفهوم في تحقيق مآخذالعلوم، که اصل آن به اردو و نوشته.
۴. مفتاح الادب(کلکته ۱۸۶۹م) به اردو در دستور زبان عربی که از کتابهای درسی معروف هند بوده است.
۵. تدريب الطلاب في صیغ الأبواب چاپ لاهور در دستور زبان عربی:
۶. دراية الادب في لسان العرب در آموزش زبان عربی که عبیدی آن را مانند دو کتاب پیشین در دورۀ تدریس در دانشکدة هوگلی نوشته است. (لاهور ۱۸۹۸م)
۷. دبستان دانش آموز به اردو در علوم طبیعی و هیئت، به زبانی ساده که برای آموزش مقدماتی فیزیک نوشته شده است (کلکته، ۱۸۷۱م)؛ ۸- لُبّ‌الاعراب در نحو عربی که در ۱۲۸۴ق/۱۸۶۸م نوشته شده و در ۱۲۸۸ق. در ۱۸۷۲م در لكهنو به چاپ رسیده است.
۹. تشحیذ الادراک في تحقيق حركة الأرض و وجود الافلاک، نوشته در ۱۲۹۰ق/۱۸۷۴م، (چاپ شده) به عربی در ستاره شناسی که عبیدی در آن کوشیده است تفسیری از آیات قرآنی دربارۀ حركت افلاک ارائه دهد که با بافته های جدید علمی سازگار باشد.
۱۰. طرازالازهار في سير الفلاسفةالكبار (چاپ شده) به عربی در فلسفه و حکمت در یازده بخش؛ عبیدی در این اثر در بخش یکم به شرح نظريه مشّایین، در بخش دوم به ذکر فلاسفة دوره اخیر اسلامی، در بخشهای سوم تا هفتم به ترتیب به ذکر فيثاغورث، لقمان حکیم، سقراط، افلاطون، ارسطو و در بخشهای هشتم تا یازدهم به طبقه بندی فیلسوفان یونانی و ذکر اهمیت آنها پرداخته است. (دانشنامه ادب فارسی، ادب فارسی در شبه قاره( هند پاکستان بنگلادش)، جلد چهارم، بخش دوم:ح-ع ، به سرپرستی حسن انوشه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۸۰)
عُبیدی در کلام سَهسَرامی
در کتاب خدمتگزاران فارسی در بنگلادش، اثر مرحوم پروفسور کلیم سهسرامی (چاپ داکا، ۱۹۹۹م.) در بارۀ عبیدی چنین آمده است:
یکی از شخصیتهای برگزیده بنگال مولانا عبید الله عبیدی می باشد که در قرن نوزدهم به سبب علم و فضل و دانش شهرت بسزایی کسب کرده بود. وی از خانوادۀ سهروردیۀ بنگال است که نسبش به حضرت شهاب الدين ابوحفص عمر بنیانگذار سلسله سهروردیه می رسد.
مولدش کلکته بود، بعدها ترك وطن گفت و در داکا اقامت گزید و آنجا بنياد مدرسه محسنیه را نهاد. مولانا عبیدی در همین مدرسه به درس و تدریس پرداخت و تا آخر عمر نظامت مدرسه را به عهده داشت.
این مدرسه یکی از مراکز بزرگ علوم اسلامی در قرن نوزدهم بنگال محسوب می شد که در حال حاضر نیز همان روال و روش دیرین را ادامه می دهد. عبیدی از دوستان نزدیک عبد الغفور نساخ و سید رشيد النبي وحشت (رامپوری)، عبد الرحیم صبا و سید محمود آزاد بود وی از شاگردان عبدالرحیم دهریه متخلص به تمنا گورکپوری بود. فصاحت و بلاغت شعری او در زبان فارسی و عربی بر زبان اردوی وی مرجح بود. در ذیل به توضیح آثارش بپردازیم :
۱- دیوان اردو» حایز ۷۸ صفحه بسال ۱۸۸۸ میلادی در مطبع میدیکل، اگره چاپ و نشر شده است .
۲- «مفتاح الادب» (سه جلد) در زبان اردو، در مطبع مفید عام لاهور چاپ گردیده است.
۲- مثنوی «مشرق الانوار» در زبان فارسی که منتخباتی از آن در تذکرۀ «نگارسخن» نقل شده است.
۴- مثنوی «قلوپتره انتونس» الملقب به «مثنوی عبرت افزا» در جواب شیرین و خسرو نظامی دارای ۲۴ صفحه می باشد که به سال ۱۳۰۱ ه. ق (۱۸۸۴ میلادی) منتشره است.
۵. قصیده ای در تهنیت جشن به تقریب برگزیدن لقب شهنشاه هند به ملکه ویکتوریا، مشتمل بر ۱۳ صفحه با ترجمه انگلیسی است که تعداد اشعارش به ۵۹ بیت می رسد.
۶ تشهید الادراک فی حرکۀ الارض و وجود الافلاک، در این کتاب قصیده ای فارسی از عبیدی مشاهده می شود که در خصوص ستارگان آسمان است.
۷. داستان عبرت بار، خودنوشت داستان حیات مصنف است که در زبان فارسی به ایمای نواب احسن الله شاهین نگاشته شده است. این کتاب از این لحاظ شایان توجه است که حاوی تاریخ علمی سده نوزدهم میلادی بنگال می‌باشد که به عنوان رسالۀ دکتری، توسط پروفسور شمیم خان تصحیح شده و به صورت دست نویس مانده است.
نمونه هایی از اشعار عبیدی:
اگر به جانب بنگال قند پارس گذشت
ز وی به پارس همان قند آمد از بنگال
•••
سفینه ایست پر از رمز عشق سینۀ ما
خیال یار بیا، بنگر این سفینۀ ما
به آبگینه زنی مشت دست رنجه شود
حذر ز بهر خدا کن ز آبگینۀ ما
ز اشکباری روز و شبم چه کار شود
نشست از دل او چون غبار کینۀ ما
چو هست حکم تو جاری به کشور دلها
چرا خراب بود کار این مدینۀ ما
عبید ذکر لب لعل اوست در نظمم
به از نبات بود نظم شکرینۀ ما
•••

آغاز داستان مثنوی قلوپتره آنتونوس
چنین گویند دانایان یوروپ
تواریخ جهان خوانان یوروپ
که در پیش زمانه بود شاهی
همایون طلعتی زرّین کلاهی
که نامش بود بطلیموس مشهور
میان همگنان نزدیک و هم دور
ز انجم بیشتر بوده سپاهش
به ملک مصر بوده تختگاهش
عنایت کرده یزدانش دو فرزند
یکی دختر دگر پوری فرهمند
چه دختر، اختر برج سعادت
درخشان مِهری از اوج جلالت
به حسن و دلربایی بود یکتا
به خوبی یوسُف و در تن زُلیخا
قلوپتره بده آن ماه را نام
قلوب عالمی را طُرّه اش دام
(مثنوی عبرت افزا، ص. ۱۵)
نسیم بهاری شده مشک بیزان
سحرگاه نوروز، خُرّم وَ خندان
رسیدند افواج مُلک بهاری
به گلشن ز هر سو هزاران هزاران
عبیدی تو بردار دست دعا را
برای شهنشاه خاقان گیهان
( قصیده به تقریب برگزیدن لقب شهنشاه هند ملکه ویکتوریا، ص. ۱۳)
دکتر محمدکاظم کهدویی