علی بن محمد بن علی خزاز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَزّاز، علی بن محمد بن علی رازی، کنیه‌اش ابوالقاسم، متکلم و محدّث و فقیه شیعی
قرن چهارم بود.
خاندان وی در اصل اهل
قم بودند و سپس به
ری که در آن روزگار مرکزیت علمی بیشتری نسبت به قم یافته بود و ابن‌بابویه مشهور به
شیخ‌صدوق (متوفی ۳۸۱) در آن‌جا سکنا داشت،
مهاجرت کردند.
بر همین اساس،
ابن‌شهر آشوب از خزّاز به قمی یاد کرده است.
از
تاریخ ولادت و وفات و همچنین زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست.
نجاشی در عبارتی کوتاه در اشاره به مقام و جایگاه او، ضمن
ثقه دانستن وی، او را فقیه و عالم برجسته (کان... وَجْهآ) معرفی کرده است.
شیخ‌طوسی وی را متکلمی آشنا به
فقه دانسته و گفته که وی ساکن ری بوده و همان‌جا نیز درگذشته است.
نام پدر خزّاز در اکثر منابع، محمد ذکر شده
اما شیخ‌طوسی
نام پدر او را احمد نوشته که احتمالا تصحیف محمد است.
خزّاز از شاگردان شیخ‌صدوق بوده و از وی با تعبیر شیخنا یاد کرده است.
هرچند در شرح‌حال وی اشاره‌ای به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آن‌که برخی از مشایخ روایی وی همچون
ابوالمفضل محمد بن عبداللّه شیبانی ،
احمد بن محمد بن عیاش جوهری و
ابوالفرج معافی بن زکریا نهروانی از عالمان ساکن در
بغداد بوده‌اند، می‌توان از
سفر وی به آن‌جا سخن گفت. احتمالا خزّاز در هنگام سفر
حج از بغداد دیدن کرده است.
از خزّاز، کسانی چون محمد بن ابی‌الحسن بن عبدالصمد تمیمی خزاعی که لقب تمیمی وی به اشتباه در منابع به صورت قمی ذکر شده
و ابوالبرکات علی‌بن حسین حسینی جوری/ خوری (؟)
روایتِ حدیث کرده‌اند.
در منابع، سه اثر را از تألیفات علی خزّاز رازی دانسته‌اند. الایضاح در اصول دین و دانش کلام
و کتاب الأحکام الشرعیة در
دانش فقه،
که موجود نیستند. از اثر اخیر نسخه‌ای در اختیار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است.
تنها اثر موجود او کفایة‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است.
براساس برخی مطالب این کتاب، خزّاز آن را پس از ۳۸۱ نگاشته است.
به رغم آن‌که خزّاز
در سبب نگارش کتاب خود، شبهات
معتزله نسبت به
امامیه در مسئله
امامت را ذکر کرده، اما براساس آنچه در جایی دیگر از کتاب خود آورده
می‌توان دریافت که هدف اصلی وی پاسخ دادن به ایرادهای زیدیه بوده که در روزگار خزّاز، متکلمان و عالمان برجسته‌ای از آن‌ها، همچون ابوطالب هارونی (متوفی ۴۲۴)، در ری ساکن بوده‌اند و این ایرادها در سنّت
زیدیه بارها در خرده‌گیری بر امامیه تکرار شده است.
در مواردی، ظاهرآ براساس نسخه‌ای از کتاب خزّاز، به اشتباه
کفایة‌الاثر به شیخ‌صدوق و
شیخ‌مفید نسبت داده شده است.
کفایة‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان
و از منابع
مجلسی در تألیف بحارالانوار بوده است.
علامه حلّی در اجازه‌نامه خود به بنی‌زهره از این اثر یاد کرده است.
محسن امین
از نسخه‌ای نفیس و قدیمی از این کتاب که در ۵۸۴ کتابت شده و اجازه برخی از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف کرده است.
خزّاز در این کتاب
در مقام گردآوری روایات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه علیهم‌السلام است. او روایات را در دو بخش و ۳۹ باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصریحاتی است که ۲۷ تن از صحابیان
پیامبر صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم بر امامت
علی علیه‌السلام و فرزندانش نقل کرده‌اند. او روایات هر صحابی را در بابی خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه علیهم‌السلام در امامت امامان دوازده گانه یا معرفی
امام بعدی، هریک در بابی خاص گرد آمده است. در پایان این بخش، روایاتی از
زید بن علی بن حسین دالّ بر امامت امامان دوازده گانه آمده است.
مؤلف
به هنگام نقل روایات زید از مقام او دفاع کرده و نوشته است که او هرگز مدعی امامت نبوده بلکه به امامت
امام صادق علیه‌السلام اعتراف داشته است.
نسخه‌های خطی متعددی از کفایة‌الاثر باقی مانده
و چاپ انتقادی آن را محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی (قم ۱۴۳۰) منتشر کرده‌اند. عبداللّه افندی اصفهانی
تصریح کرده که آثار دیگری چون الباب المفتوح الی ما قیل فی النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البیان، و رساله‌ای در منطق، تألیفات زین‌الدین بیاضی بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
(۳) ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
(۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
(۵) ابن‌طاووس، فرحة‌الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی،) قم (۱۴۱۹/ ۱۹۸۸.
(۶) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۷) عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۸) محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۹) علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
(۱۰) شوشتری، قاموس‌الرجال.
(۱۱) علی صدرایی‌خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم ۱۳۸۲ش.
(۱۲) علی بن حسن طبرسی، مشکاة‌الانوار فی غررالاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸.
(۱۳) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۱۶) محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیه، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
(۱۷) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۸) یحیی بن حسین ناطق بالحق، الدعامة فی تثبیت الامامة، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۹۸۱.
(۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
برگرفته از مقاله «علی بن محمد بن علی خزاز»، شماره۱۸.
