• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فتوحات دوره عبدالملک بن مروان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


عبدالملک بن مروان (۲۶ق ـ ۸۶ق.) پنجمین خلیفه اموی است که پس از مرگ پدرش مروان بن حکم در‌ سال ۶۵ق به خلافت رسید و به مدت ۲۱ سال خلافت کرد، فتوحاتی که در این دوره اتفاق افتاده است با افول روبرو بوده است.


فتوحات در دوران حکومت عبدالملک بن مروان از جوشش و درخشش خاصی برخوردار نیست و این دوران در مقایسه با دوره‌های پیشینِ حکومت امویان، از افول چشم‌گیری در مورد فتوحات برخوردار است. در فاصلۀ سال‌های ۶۵ تا ۶۶ (ه. ق) نه تنها در شرق، بلکه در اکثر قلمرو حکومت امویان عدم وجود فتوحات جدید قابل ملاحظه و آشکار است. دلیل این مسئله را باید در مشکلات و موانع حکومت امویان در این دوره جستجو کرد. قیام‌ها و جنبش‌های به وقوع پیوسته در این دوران هم چون، قیام مختار در کوفه،
[۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۶، ص۳۸۰، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
[۳] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۸، بیروت، دار صادر.    
مشکل حکومت عبدالله بن زبیر در مکه و جنگ با نیروهای وی،
[۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۵۱، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۷۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۱۱۳، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
مشکل خوارج در [[عراق]،
[۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۹۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۸] دینوری‌، احمد بن داود، الاخبار الطوال‌، ص۲۷۱، تحقیق عبد المنعم عامر، مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.    
[۹] ابن مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۲، ص۲۵۰، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش، چاپ دوم.    
قیام‌هایی همچون قیام مطرف بن مغیره
[۱۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۲۸۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۱۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۳۹۷، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
[۱۲] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۳۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
و... موانعی را برای پیش‌برد حرکت فتوحات در این دوره به وجود آوردند و باعث شدند تا امویان به جای پرداختن به فتح قلمرو مناطق دیگر، بیشتر به فکر تثبیت حکومت و موقعیت خویش باشند. اما با این وجود فتوحاتی در این دوران به وقوع پیوست.

در سال ۸۰ (ه. ق) مهلب بن ابی صفره با گذر از رود بَلخ، در کنار کَشّ اردو زد. پس از آن به سوی ختّل حرکت کرد تا این شهر را فتح نماید، اما پادشاه ختّل از درِ دوستی با مهلب وارد شد و با او صلح کرد و مهلب صلح او را پذیرفت. مهلب پس از صلح با ختّل، فرزند خود حبیب را به منظور فتح بخارا راهی این منطقه نمود. حبیب به سوی بخارا حرکت کرد، اما در طی راه و در روستایی با نیروهای بخارا که بالغ بر چهار هزار نفر بودند، درگیر شد و پس از شکست نیروهای بخارا، روستا را به آتش کشید و به سوی پدرش بازگشت.
[۱۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۱۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۱۵] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۲۱۱، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
[۱۶] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    


در همین سال و پس از مرگ عبیدالله بن ابی بکره (حاکم سجستان)، حجاج بن یوسف از عبدالملک درخواست جنگ با رتبیل حاکم سیستان را نمود و عبدالملک با این درخواست او موافقت نمود. بر همین اساس، حجاج، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث‌ را به فرماندهی سپاهی مجهز به سوی سیستان روانه کرد. عبدالرحمن حرکت خود را آغاز کرد و به سیستان وارد شد و از مردم آن دیار برای جنگ با رتبیل درخواست یاری کرد و به همراه اهل سیستان به منظور سرکوب رتبیل روانه شد. عبدالرحمن به سرزمین رتبیل وارد شد و با ورود به سیستان، مناطقی را به تصرف خود درآورد، اما از پیشروی بیشتر در سرزمین رتبیل خودداری نمود.
[۱۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۶-۳۲۹، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۱۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۳۰۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
[۱۹] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۴-۴۵۵، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    


فتوحات در جبهۀ روم در دوران حکومت عبدالملک بن مروان با فتح قَیسارِیّه در سال ۷۱ (ه. ق) آغاز شد.
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۶۷، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۲۱] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۱، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
[۲۲] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۳۰۱، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی۱۴۱۳ق، چاپ دوم.    
پس از این فتح و بین سال‌های ۷۳ تا ۸۴ (ه. ق) یک رشته درگیری‌هایی میان حکومت امویان و حکومت روم در جریان بود و مسلمانان در طی این سال‌ها به مناطقی از روم هجوم بردند. در سال ۷۳ (ه. ق) محمد بن مروان در جریان یک حمله به رومیان آن‌ها را شکست داد. هم چنین عثمان بن ولید با سپاهی چهار هزار نفره به جنگ سپاهی از رومیان به استعداد شصت هزار نفر در ناحیۀ ارمنستان رفت و توانست آنان را شکست دهد.
[۲۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۹۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۲۴] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۱۳۰، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
[۲۵] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۶۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
در سال ۷۷ (ه. ق) نیز ولید بن عبدالملک به نواحی مَلَطْیَه حمله کرد.
[۲۶] ابن خیاط، خلیفة، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۲۱۴، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق، چاپ اول.    
[۲۷] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، دار صادر.    
پس از آن فرزند ولید، عبیدالله بن عبدالملک در سال ۸۱ (ه. ق) به قالیقلا در ارمنستان هجوم برد.
[۲۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۳۱، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۲۹] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۲۲۴، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
[۳۰] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۷، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
به سال ۸۴ نیز عبدالله بن عبدالملک به سوی روم روان شد و قلعۀ مَصِّیصَه را به تصرف خود درآورد.
[۳۱] ابن خیاط، خلیفة، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۲۲۵، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق، چاپ اول.    
[۳۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۸۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۳۳] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۵۰۰، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
هم چنین در این سال یزید بن مهلب قلعۀ نیزک را فتح کرد.
[۳۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۸۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
[۳۵] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۹۸، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    


آغاز فتوحات در آفریقا با انتخاب حَسّان بن نعمان به حکومت آفریقا همراه بود. در سال ۷۴ (ه. ق) عبدالملک، حَسّان بن نعمان را به حکومت این ناحیه منصوب نمود. حَسّان پس از رسیدن به این مقام به سوی آفریقا حرکت کرد و موفق شد شهر قَرْطاجَنّه را به تصرف خود درآورد.
[۳۶] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۶۹، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
[۳۷] حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴، ص۳۲۳، بیروت‌، دار صادر، ۱۹۹۵م، چاپ دوم.    


مهم‌ترین رویداد پیرامون فتوحاتِ دوران سلیمان بن عبدالملک، محاصرۀ قُسْطَنْطنِیّه است. سلیمان در سال ۹۷ (ه. ق) برادر خود مَسلَمة بن عبدالملک را برای فتح قسطنطنیه روانه کرد و به او دستور داد در قسطنطنیه بماند، تا یا این شهر را فتح کند و یا دستوری جدید از جانب سلیمان به او برسد. مَسلَمه نیز به همراه سپاه خود حرکت کرد تا اینکه به قسطنطنیه رسید و زمستان و تابستان را در اطراف این شهر سپری کرد. مَسلَمه با سپاه خود مقادیر زیادی آذوقه حمل کرد و با رسیدن به قسطنطنیه مردم را از استفاده از آذوقه‌ها منع کرد و از سپاه خواست در زمین‌های قسطنطنیه زراعت کنند و ما یحتاج خودشان را تهیه نمایند. استقرار سپاه در قسطنطنیه تا زمان مرگ سلیمان بن عبدالملک ادامه یافت.
[۳۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۵۳۰ - ۵۳۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، چاپ دوم.    
[۳۹] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۷، ص۲۶، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
[۴۰] ابن الاثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۷ - ۲۸، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵.    
محاصره هم چنان ادامه داشت تا این که عمر بن عبدالعزیز طی نامه‌ای از مَسلَمه خواست دست از محاصره بردارد و به شام بازگردد. لذا محاصرۀ قسطنطنیه بدون هیچ دست‌آوردی در سال ۹۹ (ه. ق) خاتمه یافت.
[۴۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۵۵۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، چاپ دوم.    
[۴۲] ابن مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، ج۲، ص۴۶۱، تهران، سروش، ۱۳۷۹، چاپ دوم.    
[۴۳] ابن الاثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۴۳، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵.    


۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۶، ص۳۸۰، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۸، بیروت، دار صادر.    
۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۵۱، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۷۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۱۱۳، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۹۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۸. ↑ دینوری‌، احمد بن داود، الاخبار الطوال‌، ص۲۷۱، تحقیق عبد المنعم عامر، مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.    
۹. ↑ ابن مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۲، ص۲۵۰، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش، چاپ دوم.    
۱۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۲۸۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۱۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۳۹۷، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
۱۲. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۳۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۱۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۱۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۱۵. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۲۱۱، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
۱۶. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۱۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۲۶-۳۲۹، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۱۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۷، ص۳۰۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ (ه. ق)، چاپ اوّل.    
۱۹. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۴-۴۵۵، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۶۷، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۲۱. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۱، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۲۲. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۳۰۱، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی۱۴۱۳ق، چاپ دوم.    
۲۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۱۹۴، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۲۴. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۱۳۰، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
۲۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۶۳، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۲۶. ↑ ابن خیاط، خلیفة، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۲۱۴، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق، چاپ اول.    
۲۷. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب‌، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، دار صادر.    
۲۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۳۱، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۲۹. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۲۲۴، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
۳۰. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۵۷، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۳۱. ↑ ابن خیاط، خلیفة، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۲۲۵، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق، چاپ اول.    
۳۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۸۵، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۳۳. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۵۰۰، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۳۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۶، ص۳۸۶، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ (ه. ق)، چاپ دوم.    
۳۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۹۸، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۳۶. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۶۹، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۳۸۵ق.    
۳۷. ↑ حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴، ص۳۲۳، بیروت‌، دار صادر، ۱۹۹۵م، چاپ دوم.    
۳۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۵۳۰ - ۵۳۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، چاپ دوم.    
۳۹. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۷، ص۲۶، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.    
۴۰. ↑ ابن الاثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۷ - ۲۸، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵.    
۴۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۵۵۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، چاپ دوم.    
۴۲. ↑ ابن مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، ج۲، ص۴۶۱، تهران، سروش، ۱۳۷۹، چاپ دوم.    
۴۳. ↑ ابن الاثیر، علی بن ابی الکرم، ‌ الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۴۳، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فتوحات دوره عبدالملک بن مروان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۳/۰۶.    



جعبه ابزار