قاسم بن علی حریری (مقاله دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قاسم بن علی حریری (
۴۴۶ ـ
۵۱۵ هـ.ق) یکی از بزرگ‌ترین ادبا و فضلای زمان خود بود.
نام او برگرفته از شغل خانوادگی‌اش حریرفروشی، بود.
وی در زادگاه خود تحصیل کرد و نزد اساتید برجسته‌ای در زمینه ادبیات،
فقه، حساب و
حدیث علوم کسب کرد.
او در دیوان خلافت المسترشد بالله عباسی فعالیت داشت و هوش و ذکاوت بالایی داشت.
بیشتر عمر خود را در مشان گذراند و تنها به بغداد و حجاز سفر کرد.
کتاب مشهور «مقامات» را نوشت که به عنوان اثری برجسته در زبان عربی شناخته می‌شود.
آثار مهم دیگر او شامل
دُرّه الغوّاص،
الرسائل،
ملحة الإعراب،
شرح ملحة الإعراب،
دیوان شعر است.
سرانجام در سال ۵۱۵ (هجری قمری) یا
۵۱۶ (هجری قمری) در بصره درگذشت.
ابومحمد قاسم بن علی بن محمد بن عثمان حریری (ابن حریری) بصری حرامی در مشان (شهری واقع در بصره کنونی) و در محله‌ای به نام بنوحرام در سال ۴۴۶ (هجری قمری) به دنیا آمد.
به همین سبب به حرامی و به دلیل شغل حریرفروشی آبا و اجدادش، به حریری شهرت یافت.
وی طی حدود هفتاد سال از عمر خویش، تنها به بغداد و حجاز سفر کرد و بیشتر در زادگاهش سکونت داشت.
بصری در زادگاهش مشغول تحصیل شد و ادبیات را نزد ابوالحسن علی بن فضال مجاشعی و ابوالقاسم فضل بن محمد قصبانی، فقه را پیش ابواسحاق ابراهیم بن علی شیرازی و ابونصر عبدالحسین بن محمد بن صباغ (دو فقیه نامدار شافعی)، حساب و فرایض را در محضر ابوالفضل همدانی و ابوحکیم خبری یاد گرفت.
نزد ابوالقاسم حسین بن احمد بن حسین باقلانی و ابوتمام محمد بن حسن بن موسی به استماع حدیث پرداخت.
ابومحمد از شاگردانش که برخی شرح و حاشیه بر مقامات داشته و عده‌ای در محضرش درس گرفتند، می‌توان به ابن خشاب، فرزندش ابوالقاسم عبداللّه و محمد بن اسعد عراقی اشاره نمود.
قاسم بعد از کسب علم از محضر استادان، خود به عنوان یکی از ادبا و فضلای بزرگ عصر خویش به شمار آمد و در نهایت فصاحت و بلاغت، کتاب مشهور مقامات را به رشته تحریر درآورد.
عمده شهرت حریری در نحو و بلاغت و ادبیات عرب می باشد و کتابش معروف ترین مقامه در زبان عربی است و در گذشته از متون درسی بوده و به زبان‌های فارسی، ترکی و لاتینی ترجمه شده است.
ابومحمد منصب دیوانی گزید و صاحب خبر بصره در زمان خلافت المسترشد باللّه عباسی را بر عهده داشته است.
حریری دارای هوش و ذکاوت فوق العاده
و یکّه تاز فن بلاغت در روزگار خویش بوده است؛
به‌گونه‌ای که از او با عنوان پرچمدار فصاحت و بلاغت یاد می کنند.
حرامی دارای آثار و تألیفاتی است که عبارت‌اند از:
• دُرّه الغوّاص فی اوهام الخواص
که کتابی درباره لغات و تعبیرات غلط عربی در روزگار مؤلف بوده است؛ • الرسائل،
نمونه ای از نثر مصنوع و متکلف در عصر مصنف است که نشانه ذوق و بلاغت به شمار می‌رفته که بارزترین آن دو نامه سینیه و شینیه می‌باشد؛ • مُلحة الاعراب،
قصیده ای به وزن رجز در نحو است که حریری به درخواست ابن تلمیذ آن را به نظم درآورده است؛ • شرح ملحة الاعراب، هم خودش و هم دیگران شرح‌هایی دارند؛ • دیوان شعر، ظاهرا از این دیوان اثری باقی نمانده است، ولی نمونه‌هایی از آن را در منابعی چون در معجم الادباء می‌توان یافت؛ • الفرق بین الضاد و الظاء، نسخه‌ای از آن در کتابخانه برلین موجود است؛ • مقامات،
شاهکار حریری، مقامات اوست که از مهم‌ترین آثار منثور عربی است که تأثیر شگرف در ادب عربی و فارسی نهاد و مورد توجه و تقلید نویسندگان واقع شد و شرح‌های بسیاری بر آن نوشتند.
کتاب مقامات مورد تحسین زمخشری، عالم و ادیب بزرگ اهل سنت واقع شده است.
درباره مکان نگارش اختلاف وجود دارد. حریری در مقدمه مقامات، آن را به اشاره و درخواست یکی از بزرگان گفته و با صراحت نامی از او نبرده که این منشأ اختلاف بین علما شده است و عده ای او را انوشروان بن خالد وزیرالمسترشد باللّه، برخی وزیر جلال‌الدین عمیدالدوله ابوعلی حسن بن ابی العز علی بن صدوقه و گروهی خلیفه عباسی، المستظهر باللّه می‌دانند که شریشی شارح مقامات و محققان معاصر قول سوم را قبول می کنند.
از مشهورترین شرح‌ها بر آن، می‌توان شرح ابوالعباس احمد بن عبدالمومن شریشی (م.
۶۱۹ هـ.ق) را نام برد.
و از ترجمه‌های فارسی به ترجمه فضل‌اللّه بن عثمان (سراح کاتب) و طبری و ... می‌توان اشاره کرد.
سرانجام در سال ۵۱۵ (هجری قمری) یا ۵۱۶ (هجری قمری) در بصره چشم از جهان فرو بست.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «قاسم بن علی حریری »، ج۴، ص ۲۶۴-۲۶۵.
