متشابه (الفاظ)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
متشابه (الفاظ)، مضامین تکرار شده در
قرآن با الفاظ یکسان یا
مشابه را می‌گویند.
واژه "متشابه" در عل
وم قرآن ، مشترک لفظی است. گاهی، مراد از متشابه، عباراتی از
قرآن کریم است که معنای واحد و روشنی نداشته و احتمالات مختلفی برای آن متصور است، که با رجوع به آیات دیگر و سایر قرائن، می‌توان معنای صحیح آن را کشف کرد. متشابه، در این کاربرد، مقابل "
محکم " است.
کاربرد دیگر آن، در مورد آن دسته از مضامین قرآنی است که در دو یا چند جای قرآن با ساختار واحد یا مشابه تکرار شده است.
زرکشی در
البرهان با عنوان "علم المتشابه" بخشی طولانی را به این بحث اختصاص داده و یادآور می‌شود که عده‌ای از عالمان، همچون
سخاوی ،
محمود بن حمزة بن نصر کرمانی (
تاج القراء )،
فخر رازی و
ابوجعفر بن الزبیر در این باره آثاری دارند.
متشابهات، گاهی به اعتبار تعداد تکرار آنها در مجموع قرآن ملاحظه می‌گردند و گاهی به اعتبار فردی. در بخش اول، الفاظ و عباراتی که بیش از یک بار در قرآن آمده، به ملاک تعداد تکرار، دسته بندی می‌شود. مثلا (لعلکم تتفکرون) دو بار
آمده، (اولم یسیروا فی الارض) سه بار
؛ مؤمن
، (من فی السماوات ومن فی الارض) چهار بار
و . . .
بخش دوم، خود دارای اقسامی است:
۱. تکرار عبارت با چینش متفاوت، مانند: (وادخلوا الباب
سجدا وقولوا حطة) ،
و: (وقولوا حطة وادخلوا الباب
سجدا).
۲. تکرار عبارت با نقصان و زیادتی اندک، مانند: (سواء علیهم ءانذرتهم‌ام لم تنذرهم) ،
و: (وسواء علیهم ءانذرتهم‌ام لم تنذرهم)
که در اولی؛ «سواء» بدون واو، و دومی همراه با واو است.
۳. تکرار عبارت با تقدم و تاخر (که نزدیک به مورد اول است)، مانند: (ویعلمهم الکتاب والحکمة ویزکیهم) ،
و: (ویزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمة).
۴. تکرار عبارت با اختلاف در
تعریف و
تنکیر ، مانند: (ویقتلون
النبیین بغیر الحق) ،
و: (ویقتلون
الانبیاء بغیر حق).
۵. تکرار عبارت با اختلاف در
مفرد و
جمع ، مانند: (وقالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودة) ،
و: (قالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودات).
۶. تکرار عبارت همراه با تبدیل یک حرف به حرف دیگر، مانند: (یا آدم اسکن انت وزوجک الجنة وکلا) ،
و: (ویا آدم اسکن انت وزوجک الجنة فکلا).
۷. تکرار عبارت همراه با تبدیل یک
کلمه به کلمه دیگر، مانند: (ما الفینا علیه آباءنا) ،
و: (ما وجدنا علیه آباءنا).
۸. تکرار عبارت همراه با تغییر از جهت
ادغام و عدم ادغام، مانند: (ومن یشاقق الرسول) ،
و: (ومن یشاق الله).
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «متشابه (الفاظ)».
