محمد بن احمد صفوانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبداللّه محمد بن احمد بن عبداللّه بن قضاعه بن صفوان بن مهران صفوانی از نوادگان صحابی امام صادق (ع) و فقیه و محدث موثق شیعه بود که در بغداد زندگی می‌کرد.
او از شاگردان شیخ کلینی بود و از علی بن ابراهیم قمی روایت کرده و به عنوان علامه و محدث جلیل القدر شناخته می‌شود.
صفوانی به دلیل علم و اخلاقش محبوبیت خاصی داشت و در مباهله‌ای با قاضی موصل، به دلیل پیروزی‌اش، اعتبار بیشتری کسب کرد.
آثارش شامل کتاب‌هایی در فقه و حدیث است.
تاریخ دقیق ولادت و وفاتش مشخص نیست. با این حال، او در نیمه نخست سده چهارم به عنوان دانشمندی برجسته شناخته می‌شد.
از موالی بنی اسد و از نوادگان صفوان بن مهران، صحابی امام صادق علیه السلام و از فقیهان فاضل و محدثان موثق و بزرگان شیعه بود که در بغداد سکونت داشت. ۱
به هرروی محمد صفوانی که از آن خاندان است ـ بااین که اطلاعات زیادی از وی در دست نیست ـ نویسندگان شیعی، او را با واژگانی چون علامه، نیکوزبان، محدث جلیل القدر و کثیرالعلم والحفظ ستوده اند. ۲
در سال ۳۴۶ هجری الندیم با وی دیدار کرده و درباره وی آورده است که او فردی امی بوده و خواندن و نوشتن نمی دانسته و تمامی تألیفات خود را از حفظ بر دیگران املا کرده و آنان نگاشته اند. ۴
این سخن را به سادگی نمی توان پذیرفت. صفوانی در
میان مردم و امیر سیف الدوله همدانی محبوبیت ویژه ای داشته که علت آن، افزون بر علم و فضل و ویژگی های بارز اخلاقی، مباهله او با قاضی وقت موصل است. او نزد امیر درباره امامت به بحث با قاضی پرداخت و پس از بحث طولانی ـ به پیشنهاد صفوانی ـ برای فردای آن قرار مباهله گذاشتند. پس از مباهله، دست در دست هم گذاشتند و از مجلس خارج شدند. قاضی که هر روز نزد امیر حاضر می شد، روز بعد در مجلس امیر حاضر نشد. پیک امیر خبر آورد که قاضی پس از برخاستن از مجلس مباهله، تب کرد و همان دستی که برای مباهله در دست محمد گذاشته بود، سیاه شد و آماس کرد و فردای آن روز از دنیا رفت. این قضیه بر مراتب عظمت و جلالت او نزد امیر و مردم افزود. ۵
او از شاگردان شیخ کلینی (م. ۳۲۹ق) بوده و از علی بن ابراهیم قمی مفسر بزرگ و معروف نیز روایت کرده است. ۳
شیخ مفید (م. ۴۱۳ق)، تلعکبری، ابومحمد حسن بن قاسم محمدی، ابوالعباس احمدبن علی بن نوح از او روایت کرده اند. ۳
آثاری که از او در منابع گوناگون به ثبت رسیده، عبارت اند از: ثواب القرآن، الرد علی ابن رباح الممطور، الرد علی الواقفه، الخیبه وکشف الحیره، الامامه، الرد علی اهل الاهواء، طلاق الثلاث، الجامع فی الفقه، انس العالم وادب المتعلّم، معرفه الفروض من کتاب یوم ولیله، غررالاخبار ونوادرالآثار، التصرف، ۶ تحفه الطالب وبغیه الراغب، الکشف والحجه، المتعة وتحلیلها والرد علی من حرمها؛ صحبة آل الرسول وذکر إحن اعدائم، الردعة عن کل بدعه، المنازل. ۷
تاریخ درگذشت صفوانی همچون تاریخ ولادتش در منابع گزارش نشده است؛ ولی از تاریخ دیدار او با الندیم و نشانه های دیگر به دست می آید که در نیمه نخست سده چهارم، فردی دانشمند و صاحب آثار بوده است.
(دیگر منابع: )
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ـ صفوانی»، ج ۲، ص ۴۰۵.
