محمد بن محمد تنوخی‌معری (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَنوخی، زین الدین ابوعبداللّه محمد بن محمد بن عمرو تنوخی مَعَرّی، ریاضیدان و ادیب سده هفتم. دانسته‌های ما درباره تنوخی بسیار ناچیز است. نسبت تنوخی و معرّی، احتمالاً نشان دهنده آن است که تنوخی بازمانده گروهی از اعراب قبیله تنوخ بوده است که از عربستان به شام مهاجرت کرده و در مَعَرَّه (معرّة النعمان) سکنا گزیده بوده‌اند. سوتر (ص ۱۹۸، ش ۵۰۱) نام فِنوچی را بر تنوخی ترجیح داده و او را از شمال افریقا دانسته است، اما با استناد به نخستین سطر یکی از آثار ریاضی او (فی الجبر و المقابله، گ ۷۶ر) و صفحه عنوان اثر دیگر وی، (کشف الغطاء) عنوان تنوخی صحیح است. نیز تنها در صفحه عنوان همین نسخه خطی است که از تنوخی با عنوان «حاسب» یاد شده است. (راشد، ۱۹۸۲، ص ۱۲) عمده‌ترین ذکر از تنوخی در تراجم و فهرستهای مختلف به سبب جنبه ادبی اوست. (حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۱۳۷؛ بغدادی، ج ۲، ستون ۱۵۴؛ بروکلمان، ج ۱، ص ۵۲۰؛ کحّاله، ج ۱۱، ص ۳۰۳؛ زرکلی، ج ۷، ص ۳۵)
تنوخی را اهل دمشق و ساکن بغداد دانسته‌اند. (بغدادی ؛ زرکلی، ج ۷، ص ۳۵) از زندگی تنوخی دیگری که در قرن هفتم در دمشق ساکن بوده است، آگاهی داریم، (ابن عماد، ج ۶، ص ۳) اما وی زین الدین تنوخی نیست. تاریخ درگذشت او را ۷۴۸ ذکر کرده‌اند؛ (حاجی خلیفه؛ کحّاله؛ زرکلی، ج ۷، ص ۳۵) اما این تاریخ درست نیست، زیرا در دست نویس رساله کشف الغطاء او که در ۷۰۷ استنساخ شده، (لوی دلا ویدا، ج ۱، ص ۲۸) عبارت دعاییِ «رحمهُ‌اللّه» در حق وی آمده است. (گ ۹۰ر(
از تنوخی این آثار به جا مانده است :
۱ ) کتاب فی الجبر و المقابله، (لوی دلا ویدا، ج ۱، ص ۲۸) که آن را کتاب فی علم الحساب یا کتاب فی الحساب نیز معرفی کرده‌اند، (راشد، ۱۹۸۲، ص ۱۲؛ قربانی، ص ۲۰۳) در چهار فصل: معرفت عدد، حساب، جبر و مقابله، و به دست آوردنِ مساحت اَشکال مختلف هندسی. در فصل اول، عدد و انواع آن بتفصیل تعریف شده است. موضوع جالب توجه در این فصل، استخراج اعداد مُتَحابّ (عدد) است. روش تنوخی برای به دست آوردن اعداد متحابّ، استفاده از اعداد زوج الزوج یعنی همان روش ابداعی ثابت بن قرّه است. (راشد، ۱۹۸۹، ص ۳۱۵) تنوخی توانسته است با این روش، دو عدد متحاب ۲۹۶، ۱۷ و ۴۱۶، ۱۸ را به دست آورد. (گ ۷۹ ر) در گذشته گمان بر این بود که در عالم اسلام نخستین بار کمال الدینِ فارسی این دو عدد متحاب را به دست آورده است. (راشد، ۱۹۸۹، ص ۳۱۵) در اروپا نیز نخستین بار فرما، دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۶۶۵)، به متحاب بودن این دو عدد پی برد. (قربانی، ص ۴۰۶) رشدی راشد بخشی از فصل اول کتاب فی الجبر و المقابله تنوخی را که درباره به دست آوردن اعداد متحاب است، چاپ کرده است. (رشدی راشد، ۱۹۸۲، ص ۵۳ ـ۵۴) فصل دوم کتاب فی الجبر و المقابله شامل این پنج باب است: ضرب، نسبت، ضرب کسرها، استخراج جذرها، حساب درجه‌ها و اجزای آن و معاملات (در باره آموختن آنچه مردم در خرید و فروش به آن نیاز دارند). در این فصل تنوخی چیزی به دانسته‌های ریاضی گذشتگان نیفزوده است. (گ ۸۰ ر) فصل سوم، درباره جبر و مقابله است. تنوخی در این فصل کاملاً مطابق روش پیشینیان مسائل جبری را به دو دسته مفردات (معادلات دوجمله‌ای) و مقترنات (معادلاتی که بیش از دو جمله دارند) تقسیم کرده است. (گ ۸۶ر) او همچنین هریک از اینگونه معادلات را در سه نوع (مسئله) دسته‌بندی کرده و مجموع آنها را، طبق اصطلاح رایج، «المسائل الستّه» (مسائل شش گانه) نامیده است. (گ ۸۶ر) روش او در حل معادلات جبری با روشهای خیام و خوارزمی هیچ تفاوتی ندارد. (مصاحب، ص ۱۱۴ـ ۱۱۵ ) در این فصل، تنوخی در مواردی به کتاب اصول اقلیدس ارجاع داده است. (گ ۸۸ ر) منبع دیگر تنوخی ــ که خود به آن اشاره کرده ــ آرای ابوبکر محمد بن حسن کرجی است. او در بحث در باره جمع جذرها، از روش کرجی نام برده و روش خود را همان روش کرجی دانسته است. روش کلی تنوخی در فصل سوم کتاب فی الجبر و المقابله، حل معادلات همانند خیام و خوارزمی، ولی بدون استفاده از شکلهای هندسی است .
در فصل چهارم، تنوخی از تعریف نقطه و خط و سطح شروع کرده (گ ۸۹ ر) و در ادامه، روشهای مختلفی برای تعیین مساحت سطوح و حجم اجسام مختلف، همچون مربع و کره و استوانه، مطرح کرده است .
۲) از تنوخی رساله مختصری در ریاضی باقی مانده که نام آن در نسخه خطی کتاب کشف الغطاء فی استنباط الصواب من الخطا آمده است، (گ ۹۰ر) اما قربانی (قربانی، ص(۲۰۳ با استناد نادرستی به نوشته رشدی راشد (رشدی راشد، ۱۹۸۲، ص ۱۲) آن را رساله فی حساب خَطَأیْن نامیده است. تنوخی در این رساله، سه روش برای استفاده از حساب خطأین در حل مسائل ریاضی بیان کرده است. نخستین روش ــ که وی آن را مشهورترین دانسته ــ (گ ۹۱ ر) روش عمومی حساب خطأین است که ریاضیدانان دیگر نیز بدان توجه داشته و در باره آن بحث کرده‌اند. غیاث الدین جمشید کاشانی نیز که پس از تنوخی می‌زیسته، این روش را شرح داده است. (غیاث الدین جمشید کاشانی، ص ۲۰۲ـ۲۰۳) دو روش دیگر (گ ۹۲ ر) نیز اگرچه تفاوت زیادی با روش اول ندارند، از انواع مختلف حساب خطأین به شمار می‌آیند. (علی بن یوسف محاسب، ص ۸۵ ـ (۹۵
از هریک از دو رساله ریاضی تنوخی، یک نسخه به دست آمده است که در مجموعه‌ای در واتیکان نگهداری می‌شود. (قربانی، ص۲۰۳ ؛ لوی دلا ویدا، ج ۱، ص ۲۸)
۳ ) از تنوخی کتابی در ادب عربی با عنوان اقصی القرب فی علم البیان (سید، ج ۱، ص ۴۰۵) یا اَقْصَی القُرَب فی صناعة الادب (حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۱۳۷؛ بغدادی، ج ۲، ستون ۱۵۴) بجا مانده که در ۱۳۲۷ در مصر به چاپ رسیده است. (سرکیس، ج ۱، ستون ۶۴۴)
منابع :
(۱) ابن عماد، عبدالحى، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، به كوشش حسام‌الدين قدسى، قاهره، ۱۳۵۰ق؛
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶؛
(۳) محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷؛
(۴) محمد بن محمد تنوخی، کتاب کشف الغطا فی استنباط الصواب من الخطا، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۳/۳۱۷؛
(۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۹۹۰؛
(۶) رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب، ترجمه حسین زین الدین، بیروت ۱۹۸۹؛
(۷) رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲)؛
(۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹؛
(۹) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره ۱۹۲۸؛
(۱۰) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصوره، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸؛
(۱۱) علی بن یوسف محاسب، لبّالحساب، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۱۲) غیاث الدین جمشید کاشانی، مفتاح الحساب، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷)؛
(۱۳) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ش؛
(۱۴) کحّاله عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت: مؤسسه الرساله ۱۹۸۸؛
(۱۵) غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر، تهران ۱۳۳۹ش؛
