محمد پروین‌گنابادی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پروینِ گُنابادی ، محمد ، نویسنده ، محقق و مترجم معاصر بود. به سال ۱۲۸۲ش در قصبه کاخک گناباد به دنیا آمد. خاندان وی از روحانیان منطقه گناباد و فردوس بودند. پدرش عباس ملقب به شمس الذاکرین فرزند ملاّ امیر بود. از روزگار صفویان تا دوران این ملاّ امیر، دو تن به نام ملاّ امیر از نیاکان پدری وی بودند که نخستین آنان در دوره صفویان برادر فاضل خان ، مؤسس مدرسه فاضل خان مشهد، بود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۰).
پروین در هفت سالگی به مکتبخانه رفت . پس از آنکه تحصیلات مکتبخانه را در کاخک به پایان رسانید، نزد پدرش قسمتی از مقدمات علوم قدیم را فرا گرفت و حدود دو سال در مدرسه حبیبیه فردوس و مدرسه قدیم قاین تحصیل کرد. در پانزده سالگی به مشهد رفت . در مدرسه فاضل خان و سپس مدرسه نواب ادبیات عرب آموخت (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۱؛ «محمد پروین گنابادی : معلم و دانشمندی نمونه »، ص۲۶۳) و در زمره شاگردان خصوصی ادیب نیشابوری • درآمد ( جشن نامه محمد پروین گنابادی ، ص۸ ). ادیب نیشابوری در درس خصوصی خود شاگردانی را می‌پذیرفت که ذوق شاعری داشتند. پروین اشعارش را برای ادیب خواند، ادیب او را پذیرفت ، اما از تخلّص وی ، فانی ، خوشش نیامد و به او پیشنهاد کرد که نام ستاره‌ای را انتخاب کند. او هم «پروین » را برگزید که بعداً نام خانوادگی او شد و کلمه گنابادی را به سبب علاقه به زادگاه خود بر آن افزود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۲ ش ، ص۲ـ۳؛ پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ش الف ، ص۷۷۰). پروین در درس خصوصی ادیب مهمترین آثار ادبیات عربی و فارسی ، و همچنین عروض را فرا گرفت . در همین زمان با ایرج میرزا ملاقات کرد (پروین گنابادی ،۱۳۵۳ش ب ، ص۱۶۵ـ۱۶۶؛ پروین گنابادی ، ۱۳۵۲ ش ، ص۱۵). او در درس منظومه اغلب به محضر حاج فاضل و آقابزرگ حکیم که از استادانِ بنام در فلسفه و حکمت قدیم بودند، می رفت (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۱). در بیست سالگی تنگی معیشت او را به تدریس در دبستان دولتی احمدی مشهد کشاند و پس از چهار سال در دبیرستان شاهرضا به سمت دبیری ادبیات برگزیده شد (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۱). در ۲۶سالگی ازدواج کرد (پروین گنابادی ، ۱۳۵۲ ش ، ص۱۴) و از ۱۳۱۷ش به بعد علاوه بر تدریس در دبیرستان‌ها در اداره تحقیق اوقاف و بازرسی فنی مدارس مشهد نیز خدمت می‌کرد. در ۱۳۲۲ش ریاست دانشسرای دختران مشهد را بر عهده گرفت و در اواخر همان سال به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شد. پس از پایان دوره مجلس از سیاست کناره گرفت و در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد.
در اوایل ۱۳۲۸ش که به علت فعالیت‌های سیاسی گذشته بیکار شده بود، به پایمردی استاد مدرس رضوی ، با علی اکبر دهخدا آشنایی یافت و پس از چندی ، از همکاران نزدیک دهخدا در تدوین لغتنامه شد (پروین گنابادی ،۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۱ـ ۷۷۳). او در دو سال ، نزدیک به یک میلیون یادداشت از متن‌های مهم استخراج کرد و لغات محلی گناباد و مشهد را از یادداشت‌های خود بر آن افزود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۲ ش ، ص۸). علاوه بر تنظیم حرف «ذ» با همکاری دهخدا و حرف «غ » با همکاری شهاب فردوس حرف «ط » و بخشی از حرف «الف » (الف س ـ الف ص) را به عهده داشت و برای حرف «ی » که قرار بود آن را تنظیم کند، مآخذ و برگه‌های بسیاری فراهم آورد و در ضمن ترجمه مقدمه ابن خلدون ، برخی از اعلام آن را برای لغتنامه یادداشت برداری کرد. وی از ۱۳۴۵ش تا واپسین دم عمر عضو هیئت مقابله لغتنامه بود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۴ـ ۷۷۵).
پروین در اواخر ۱۳۲۸ش ضمن همکاری با لغتنامه دهخدا به بررسی کتاب‌ها از جهت اصالت محتوی و درستی نگارش در وزارت آموزش و پرورش پرداخت (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۵) و مدت دوازده سال ویراستاری زبانی کتاب‌های دانشکده‌های علمی (پزشکی ، فنی ، علوم ) دانشگاه تهران به عهده وی بود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۵). از اواخر دهه چهل تا پایان عمر با بنیاد فرهنگ ایران در زمینه تدوین فرهنگ تاریخی زبان فارسی همکاری داشت . سال‌ها در بخش زبان‌های خارجی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، مدرسه عالی آمار، دانشسرای تربیت معلم و دوره فوق لیسانس پژوهشکده فرهنگ ایران به تدریس مشغول بود (پروین گنابادی ، ۱۳۵۳ ش الف ، ص۷۷۵ـ۷۷۶). در هفتادمین سال تولدش ، دوستان و شاگردان وی به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی استاد مجموعه‌ای ، با عنوان جشن نامه پروین گنابادی ، به وی اهدا کردند. در تاریخ ششم مهر ۱۳۵۵، شورای دانشگاه تهران به پاس خدمات ارزنده او در زمینه شناسایی و شناساندن متفکران ایرانی و اسلامی به وی دکترای افتخاری در رشته الهیّات و معارف اسلامی اهدا کرد.
فهرست آثار پروین گنابادی بدین قرار است : ترجمه روح تربیت گوستاو لوبون (روزنامه صاعقه شرق مشهد، ۱۳۰۶ش )، راهنمای مطالعه (۱۳۱۳ش )، اندیشه‌ها (۱۳۱۳ش )، سخن نامه (۱۳۱۵ش )، فن مناظره (روزنامه آزادی مشهد، ۱۳۱۵ش )، دسته گل سوسن (۱۳۱۶ش )، پرورش اراده (۱۳۱۷ش )، شیوه نگارش (۱۳۱۷ش )، هفت خوان رستم (۱۳۱۹ش )، دستور زبان فارسی و خودآموز املاء و انشاء ، در سه جلد (۱۳۳۲ش )، ترجمه مقدمه ابن خلدون (۱۳۳۶ش )، تصحیح مجدد تاریخ بلعمی مصحِّح ملک الشعرا (۱۳۴۱ش )، قواعد کلی عربی با همکاری یدالله شکری (۱۳۵۲ ش )، بازی‌های محلی (۱۳۵۵ش )، تدوین بعضی کتاب‌های درسی دانشکده مکاتبه‌ای دانشگاه سپاهیان انقلاب و نشر بیش از سیصد مقاله در نشریات تهران و خراسان که تعدادی از آنها با نام گزینه مقاله‌ها در ۱۳۵۶ش به چاپ رسیده است .
از آثار پروین ، ترجمه عالمانه او از مقدمه ابن خلدون شهرتی خاص دارد. وی در نثر شیوه‌ای خاص خود داشت و با وجود تبحّر در ادب تازی از به کاربردن ترکیبات عربی پرهیز می‌کرد ( جشن نامه محمد پروین گنابادی ، ص۸ ـ ۹ ). در بین دست نوشته‌هایی که از پروین باقی مانده است ، حجم بسیار زیادی به شعر اختصاص دارد، هر چند که خود راضی به اشتهار در شعر نبود. اما در نخستین کنگره نویسندگان ایران در ۱۳۲۵ش از سبک و شیوه شاعری او سخن به میان آمده است (کنگرة نویسندگان ایران ، ص۳۵،۳۷). پروین در سال‌های پایانی عمر خود در بستر بیماری تا آخرین روزها از کار علمی دست نکشید و سرانجام در روز چهارشنبه اول شهریور ۱۳۵۷ دیده از جهان فروبست .
منابع :
(۱) محمد پروین گنابادی ، (پروین گنابادی : خادم زبان و ادب فارسی ) (مصاحبه )، کتاب امروز (بهار ۱۳۵۲ ش )
(۲)محمد پروین گنابادی، (محمد پروین گنابادی ) (زندگی نامه خودنوشت )، راهنمای کتاب ، سال ۱۷، ش ۱۰ـ۱۲ (دی ـ اسفند ۱۳۵۳ الف )؛
(۳) محمد پروین گنابادی، (مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آنها)، سخن ، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳ ب )؛
(۴) جشن نامه محمدپروین گنابادی : سی ودوگفتار در ایران شناسی ، به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی ، چاپ محسن ابوالقاسمی و محمد روشن ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۵) کنگره نویسندگان ایران (نخستین : ۱۳۲۵: تهران )، نخستین کنگره نویسندگان ایران ، تهران ۱۳۲۶ ش ؛
(۶) محمد پروین گنابادی : معلم و دانشمندی نمونه ، آموزش و پرورش ، دوره ۴۱، ش ۵ (۱۳۵۰ ش ).
