معین‌الدین محمد اسفزاری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
معین الدین محمد اسفزاری در هرات به
دنیا آمد. وی در علوم مختلف همچون
صرف و
نحو،
منطق ، معانی و بیان، زبان و
ادبیات عرب،
فقه حنفی،
تفسیر و
احادیث و غیره مهرات داشته است.
معین الدین محمد اسفزاری در اسفزار (از توابع هرات) متولد شد، او از آغاز جوانی در اسفزار آغاز به کسب علم و هنر نمود و نزد استادان زمان، به تحصیل پرداخت؛ اما از سال ۸۷۳ به
هرات رفت و از محضر نورالدین
عبدالرحمن جامی عارف و
شاعر پر آوازه بهره برد.
او مدتی بعد در سن ۲۰ سالگی در دیوان خواجه مجدالدین محمد، وزیر سلطان حسین بایقرا، به منشی گری مشغول شد. وی در هرات مهارت خود را در علوم گوناگون؛ چون
صرف و
نحو،
منطق ، معانی و بیان، زبان و
ادبیات عرب،
فقه حنفی،
تفسیر و
احادیث، زبان و ادبیات فارسی و هراتی و ترکی جغتایی و قواعد انشاء و
علم تاریخ و
جغرافیا و هنرهایی چون
شعر و
خوشنویسی و نیز مختصری
هیئت و
نجوم و
طب و
موسیقی تکمیل کرد.
هنگامی که معین الدین محمد زمجی اسفزاری هنوز در اسفزار به تحصیل مشغول بود، در زمان سلطان ابوسعید تیموری، مولانا شرف الدین عبدالقهار متخلص به شریف که از دانشمندان روزگار بود، از آن جا گذشت و معین الدین را ملاقات کرد. مولانا شرف الدین به بدیهه این شعر را گفت: دارد نشانی از
بهشت آب و هوای اسفزار؛ معین الدین اسفزاری نیز در پاسخ وی چنین سرود: اکنون ز یمن مقدمت دارد به جنت افتخار.
افزون بر عبدالرحمن جامی که اولین استاد عرفانی او در هرات بود، معین الدین محمد با دانشمندانی؛ چون
محمد فرهی،
میرخواند امیر علیشیر نوایی، مولانا
عبدالواسع نظامی (منشی و مورخ)، شیخ عبدالله دیوانه (خوشنویس)،
خواجه غیاث الدین ده دار (ندیم سلطان حسین بایقرا) معاصر و همنشین بوده است.
معین الدین محمد زمجی اسفزاری، عمده
عمر خود را در زمان سلطان حسین بایقرا تیموری گذراند و از حمایت قوام الدین نظام الملک وزیر برخوردار بود. از سال ۸۹۷ خواجه قوام الدین نظام الملک به وزارت سلطان حسین بایقرا رسید و اسفزاری به خدمت او درآمد. به فرمان وی کتاب «
روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات» را در تاریخ شهر هرات شروع به تالیف کرد. هدف وزیر هم خدمت به شاه و هم جاویدان کردن اثری بوده است، از نویسنده‌ای دانا وادیبی کامل. گویا اسفزاری نیز از مدت‌ها پیش در چنین اندیشه‌ای بوده است. اسفزاری درصد افزودن کتاب دیگری در ادامه شرح وقایع کتاب روضات الجنات بوده است که به دلیل نا آرامی‌های ناشی از کشته شدن خواجه قوام الدین نظام الملک در ۹۰۳ ه ق این کار صورت نپذیرفت.
معین الدین محمد زمجی اسفزاری منشی دربار سلطان بایقرا و تحت حمایت وزیر وی قوام الدین نظام الملک بود. وی پیش از قوام الدین، در خدمت خواجه مجدالدین محمد (وزیر سابق سلطان حسین بایقرا) بوده است. از این رو امیر علیشیر نوایی (وزیر بعدی سلطان حسین) که با خواجه قوام الدین نظام الملک نزاع سیاسی داشته، تنها به ذکر نامی از معین الدین اسفزاری اکتفا نموده است. اسفزاری در دربار سلطان بایقرا تا آن جا ترقی کرد که نشان شاهی را که مهر رسمی دربار سلطنت بود به وی سپرده بودند.
معین الدین محمد زمجی اسفزاری، منشی صاحب ذوقی بوده است و در انشای مترسل ایرانی نسبت به ایرانیان معاصر خود شیوه‌ای ساده‌تر و روان‌تر را برگزیده بود. چنانکه نثر او از منشیان معاصر وی، همچون مولانا حسین واعظ کاشفی نویسنده
انوار سهیلی و مولانا کمال الدین عبدالواسع نظامی و وقایع نگاری که سجع و قافیه‌های بسیاری در نثر به کار می‌برد، نثری ساده‌تر داشته است.
از نظر مذهبی گویا وی به
فقه حنفی گرایش داشته و در این زمینه از کودکی آموزش‌هایی را کسب کرده بود و علاقه‌ای در حد
تعصب به
مذهب خود ابراز می‌کرد. و
شیعیان آن زمان را خارج از
دین می‌دانست. با این وجود در همه جای کتاب خود به اولاد
علی، به ویژه
امام رضا علیه‌السّلام ؛ همانند یک
شیعه خالص، ارادت می‌ورزید. از این گذشته، وی در راه
سلوک و
عرفان از مریدان شیخ عبدالرحمن جامی نیز به شمار می‌رود.
معین الدین محمد اسفزاری افزون بر منشی گری، به شاعری و خطاطی نیز می‌پرداخت. او در
خط تعلیق یا ترسل مهارت داشت و بیشتر اوقات در هرات به تعلیم قواعد این هنر مشغول بود. وی در مدارس هرات نیز به عنوان استاد به تدریس اشتغال داشته است. شعرهای او بر زبان مردم هرات جاری بود. او اشعاری در مدح سلطان حسین بایقرا، مرثیه شیخ عبدالرحمن جامی، رباعی، غزلیات، قصاید و مثنویاتی سروده و به «نامی» تخلص می‌کرده است.
ترسل؛ که رساله‌ای است درباره آیین نگارش نامه‌ها.
روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات که دنباله‌ی تاریخ نامه هرات اثر سیف بن محمد بن یعقوب هروی (
سیفی هروی) که وقایع هرات را در (۷۲۱- ۶۱۸ ق) توصیف کرده، به شمار می‌رود.
روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات (کتاب)
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
