ملا غلامرضا قمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ملا غلامرضا قمى (متوفای ۱۳۳۲ق)، معروف به حاج آخوند یکی از مفاخر علمای
قم در اوائل
قرن چهاردهم هجری و صاحب کتاب معروف
قلائد الفرائد است.
حاج آخوند
علوم دینی را در قم،
تهران،
اصفهان،
نجف و
سامراء از بزرگانی چون
شیخ انصاری،
میرزای شیرازی،
میرزا حبیب‌الله رشتی و دیگران فرا گرفته و بعد از تکمیل تحصیلات به قم بازگشت و بر مسند تدریس، افتاء،
وعظ و ارشاد و امامت جماعت تکیه زد. از ملا غلامرضا چندین تالیف برجای مانده که مهم‌ترین آنها کتاب قلائد الفرائد یا قلائد العقیان علی نحور الخُرّد الحسان، از بهترین حاشیه‌های کتاب
فرائد الاصول شیخ انصاری است. ایشان در ۱۶
ذیحجة الحرام ۱۳۳۲ق درگذشت و در ایوان آیینه
حرم حضرت فاطمه معصومه به خاک سپرده شد.
آیت الله حاج ملا غلامرضا قمی معروف به «حاج آخوند» و صاحب کتاب معروف «
قلائد الفرائد» یکی از مفاخر علمای
قم در اوائل
قرن چهاردهم هجری است (که نامش در زاویه گمنامی مانده و کمتر به زندگی علمی او پرداخته‌اند.) در این مقاله کوتاه به شرح اندکی از زندگی وی می‌پردازیم.
تاریخ تولد ملا غلامرضا قمی به خوبی روشن نیست، اما از آنجا که وی قریب‌السن و یا هم‌سن مرحوم آیت الله العظمی حاج
سید صادق قمی - یار دیرین و هم‌مباحثه خویش - بوده و تاریخ ولادت او
۱۲۵۵ق بوده است شاید سال تولد «حاج آخوند» نیز حدود ۱۲۵۵ق باشد.
ملا غلامرضا قمی پس از پشت سر نهادن دوران کودکی و نوجوانی و آموختن مقدمات
علوم دینی در قم،
تهران و
اصفهان - که نزد مرحوم علامه شیخ
علی نوری فلسفه را به مدت چهار سال بیاموخت.
و در سال
۱۲۷۹ق به همراه دوست دیرین و هم‌مباحثه‌اش آیت الله حاج سید صادق، رهسپار
شهر نجف اشرف گردید و به مدت دو سال از درس‌های
فقه و
اصول استاد الفقهاء و المجتهدین
شیخ انصاری بهره برد. این دو سال در پرورش شخصیت علمی و باروری استعداد او نقش به‌سزایی داشت، زیرا آنچنانکه از حاشیه‌اش بر رسائل شیخ برمی‌آید، وی در این مدت مبانی و گفتار شیخ اعظم را به خاطر سپرد و در جای جای کتاب به ذکر آنها پرداخت.
پس از درگذشت شیخ انصاری در
۱۲۸۱ق، وی با شرکت در حلقه درسی آیات عظام:
میرزای شیرازی و
میرزا حبیب‌الله رشتی به تکمیل دانسته‌های خویش پرداخت. با مهاجرت میرزای شیرازی به
سامراء، او و هم‌بحثش حاج سید صادق ملازمت میرزا حبیب‌الله رشتی را برگزیدند و تا سال
۱۲۹۶ق، به مدت ۱۶ سال از درس‌های فقه و اصول آن وارث دانش شیخ انصاری بهره بردند. (میرزا خود فرموده است: شیخ مرحوم سه چیز داشت:
علم و
سیاست و
زهد. علم خود را به من و سیاستش را به آقا حسن شیرازی بخشید و زهدش را هم با خود به گوربرد. شیخ انصاری هم فرموده بود: من برای سه نفر درس می‌گویم: میرزا محمدحسن شیرازی، میرزا حبیب‌الله رشتی و آقا
حسن نجم‌آبادی.
سپس در اواخر سال ۱۲۹۶ق، به همراه دوستش رهسپار سامراء شد و دو سال نیز از درس آیت الله العظمی میرزای شیرازی بهره برد و با مکتب فقهی سامراء نیز آشنا شد.
حاج آخوند و آقای حاج سید صادق، در سال
۱۲۹۸ق، به زادگاه خویش بازگشتند و بر مسند تدریس، افتاء،
وعظ و
ارشاد و امامت جماعت تکیه زدند. مردم قم هم - که دو تن از بهترین دانش آموختگان نجف را در میان خویش می‌دیدند. - گرد آنان را گرفتند و به استفاده از محضرشان پرداختند.
آیت الله ملا غلامرضا، سالیان فراوان در مسجد امام حسن عسکری (علیه
السّلام) به تدریس
علوم اهل بیت و اقامه جماعت و ارشاد مؤمنان پرداخت و مرحوم حاج سید صادق هم بیشتر رسیدگی به دعاوی، قضاوت شرعی و فصل خصومات را بر عهده گرفت.
از شمار تلامذه حاج آخوند اطلاع دقیقی در دست نیست، اما
مسلم آنست که فضلاء و طلاب
حوزه علمیه قم نزد این استاد فقه و اصول به شاگردی پرداخته‌اند. برخی از آنان عبارتند از:
۱ - آیت الله حاج
سید محمود روحانی قمی (
۱۳۰۷ -
۱۳۸۱ق) فرزند آقا سید صادق قمی؛
۲ - آیت الله حاج شیخ
محمدجواد قمی (
۱۲۹۵ -
۱۳۷۴ق)؛
۳ - آیت الله حاج شیخ
عبدالهادی حاج آخوند (م
۱۳۸۵ق)؛
۴ - علامه شیخ
محمدعلی ارجستانی کچوئی (م
۱۳۳۰ق) صاحب «
انوار المشعشعین فی شرافة قم و القمیّین»؛
۵ - آیت الله حاج
سید عباس رضوی مبرقعی (م
۱۳۳۵ق).
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) راه ارزیابی انسان را تالیفات و نوشته‌های او می‌داند و می‌فرماید: «کتاب الرجل عنوان عقله و برهان فضله؛ کتاب مرد نشانه خردمندی و دلیل فضل اوست.»
و «عقول الفضلاء فی اطراف اقلامها؛خردهای دانشمندان به گرد قلم‌هایشان است.»
آیت الله ملا غلامرضا قمی نیز با اغتنام از فرصت‌ها به تدریس منظم فقه و اصول، تربیت شاگردان و تالیف کتاب‌های علمی می‌پرداخت.
برخی از تالیفات ایشان عبارت است از:
۱ - قلائد الفرائد یا قلائد العقیان علی نحور الخُرّد الحسان.
این کتاب مشهورترین تالیفات ایشان و یکی از بهترین حاشیه‌های
فرائد الاصول به شمار می‌رود که در سال
۱۳۱۵ق، در تهران به خط زیبای
میرزا زین‌العابدین قمی و با تقریظ منظوم علامه ادیب حاج
سید مهدی قمی به چاپ رسید.
آقای حاج
سید موسی شبیری زنجانی درباره این کتاب می‌فرماید:
«برای مبتدی بهترین شرح، قلائد العقیان است که شرح سهل التناول و مختصری است و شارح کلمات شیخ را خوب فهمیده است.»
آیت الله آقای حاج
سید مهدی روحانی، نیز فرمودند:
«وقتی جد ما آقای حاج سید صادق، این کتاب را دید، فرموده بود: علم و دانش ملا غلامرضا بیش از این است و این کتاب همه علم او نیست.»
این تعلیقه شامل ویژگی‌هایی است، که عبارتند از:
۱ - از آغاز تا پایان رسائل را در بر می‌گیرد.
۲ - این کتاب، آکنده از مطالب توضیحی، نقد و ایراد بر مطالب شیخ، اشتقاق شقوق، تمهید مقدمات برای مباحث کتاب و تکمیل ایرادها و انتقادات شیخ بر ادله است.
۳ - عبارات در برخی جاها، بسیار زیبا، مسجّع و مقفّی است (ص ۲ و ۶۲).
۴ - برخی از حواشی بسیار مفصل و خواندنی است - به ویژه فصل استصحاب -
۵ - معرفی کتاب‌ها و مؤلفین آنها (ص ۵۹ و ۶۲) درباره
قرب الاسناد و
غوالی اللّئالی.
۶ - ذکر کامل احادیث (ص ۶۰، ۴۵۹ و ۵۰۳).
۷ - لغت‌شناسی (ص ۴۰، ۶۱، ۶۴، ۶۵ و ۴۷۳).
۸ - فواید رجالی (ص ۶۲، ۶۴، ۶۵ و ۶۷).
۹ - استفاده از کتاب‌های تفسیری، حدیثی، رجالی و لغوی (ص ۶۲).
۱۰ - مطالب بسیار جالب و خواندنی (ص ۱۵، ۲۰، ۶۳، ۳۲۷، ۲۷۴ - ۲۸۰ درباره قاعده لاضرر، ص۵۰۱ و ۵۰۲).
۱۱ - معرفی علماء و فقهاء (ص ۶۶ و ۶۷).
۱۲ - رفع دشواری عبارات شیخ (ص ۴۱ و ۶۶)
۱۳ - مشخص کردن گویندگان اقوال (ص ۳۰، ۲۴۵، ۲۶۲ و ۴۵۸).
۱۴ - ذکر سخنان فقهاء از کتاب‌هایشان (ص ۲۱، ۲۴۷، ۲۶۲، ۲ ۶۳ و ۴۸۳).
۱۵ - بیان وجوه تامل در سراسر کتاب.
۱۶ - از همه مهمتر آنکه، مؤلف سخنان مرحوم شیخ را در مجلس درسش ضبط کرده و همه آنها را در شرح عبارات کتاب آورده است (ص ۱۱، ۱۳، ۱۴، ۱۸ و ۲۰ - بحث شیخ درباره اخباری‌ها - ص۲۷، ۵۶، ۵۷، ۵۹، ۶۲ و ۶۳).
مؤلف، عباراتی را که مرحوم شیخ انصاری به جای عبارات رسائل القا فرموده، ذکر کرده است. (ص ۴۸۷و ۵۰۳).
کوتاهترین بخش کتاب، فصل تعادل و تراجیح و مفصل‌ترین بخش آن، فصل استصحاب (۲۰۰ صفحه) است.
۱-
قواعد الاصول، درباره دو مسئله مهم «
اجتماع امر و نهی» و مسئله «
ضد»؛
۲- صلاة المسافر؛
۳- کتاب الصلاة؛
۴- کتاب القضاء؛
۵- کتاب الدیات؛
۶- کنوز الجواهر.
امیرمؤمنان علی (علیه
السّلام) فرموده است: «الولد الصالح اجمل الذکرین؛فرزندان شایسته، زیباترین دو یاد نیک است.»
و مرحوم آیت الله ملّاغلامرضا نیز به جز تالیفات و شاگردان خویش، از نعمت داشتن فرزندانی صالح، زاهد و عالم نیز برخوردار بود. آنان عبارتند از:
۱ - آیت‌الله حاج شیخ
محمدجواد مجتهد قمی (
۱۲۹۵ -
۱۳۷۵ق)
او مهتر و برتر فرزندان حاج آخوند بود، که پس از تولد در نجف اشرف، در هفت سالگی به قم آمد و پس از تحصیل مقدمات، سطوح فقه و اصول را در محضر پدرش و آیت الله
حاج آقا احمد قمی - برادر آیت الله العظمی
حاج آقا حسین قمی - فرا گرفت و در ۲۰ سالگی به اشاره پدرش به تهران ره سپرد و نزد حضرات آیات:
میرزا محمدحسن آشتیانی (فقه و اصول)، و حاج شیخ علی نوری، میرزا
محمود حکمی و شیخ
عبدالکریم سبزواری (
حکمت و
کلام) زانوی ادب به زمین زد و بهره‌های علمی بسیار برد و پس از سه سال توقف، به قم بازگشت و یک سال دیگر از پدرش بهره برد. در سال
۱۳۱۹ق، به نجف رفت و در درس آیات عظام:
محقق خراسانی و
سید محمدکاظم یزدی حاضر شد و مبانی علمی خود را استوار ساخت. او پس از ۱۴ سال، چند ماه پس از وفات پدرش در
ربیع الاول سال
۱۳۳۳ق به درخواست عموم مردم قم - که از ایشان بازگشت به قم را خواسته بودند. - در میان ابراز احساسات عموم اهالی که به مناسبت ورود ایشان شهر را تعطیل عمومی کرده و تا چند کیلومتری به استقبال رفته بودند، به زادگاه پدرانش بازگشت و به تدریس، تالیف، وعظ و ارشاد پرداخت و به جای پدرش، تصدی امامت مسجد امام حسن عسکری (علیه
السّلام) را بر عهده گرفت.
تالیفاتش عبارتند از:
الف) تقریرات درس فقه آیت الله سید محمد کاظم یزدی.
ب) تقریرات درس اصول آیت الله ملا محمدکاظم خراسانی.
ج) صراط المستقیم (۴ج): جلد اول - در اثبات صانع و
توحید، جلد دوم - در
فروع دین، جلد سوم - در معاملات، و جلد چهارم - در عدم جواز تقلید میت.
د) سعادت بشر: در اثبات
نبوت عامه و
خاصه.
ه) آیینه حق نما: در اثبات
ولایت عامه و
خاصه.
و) توحید قمی: در دو جلد به چاپ رسیده است.
ز) کتاب کیمیاء: در اثبات
معاد جسمانی، که در سال
۱۳۶۴ق به چاپ رسیده است.
ح) یاقوت: ردّ بر مادّیین و
دهریّون.
وی مشغول نگارش کتاب «حادی عشر» - یازدهمین تالیفش - بود که ندای حق را لبیک گفت. کتابخانه ایشان - به همراه کتابخانه پدرش که به سفارش مرحوم حاج آخوند به وی واگذار شده بود. - پس از وفاتش، به
آیت الله بروجردی واگذار و به دستور ایشان به
کتابخانه مدرسه فیضیه تحویل داده شد.
وی در سال
۱۳۷۵ق (۱۳۳۳ ش) درگذشت و پس از یک تشییع با شکوه و نماز آیت الله العظمی بروجردی بر پیکرش، در
مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه مدفون شد.
و نخستین مجلس بزرگداشت او از سوی آیت الله بروجردی در
مدرسه فیضیه برگزار شد.
فرزند وی - آقای حاج
محمدحسن اعرابی - داماد
امام خمینی می‌باشد.
۲ - مرحوم حجة
الاسلام شیخ
عبدالهادی حاج آخوند (م
۱۳۸۵ق)
۳ - مرحوم حجة
الاسلام شیخ
محمد حاج آخوند (م
۱۳۷۸ق)
۴ - مرحوم حجة
الاسلام آقا حسین قمی (م
۱۳۷۹ق)
هر سه از شاگردان حضرات آیات عظام:
حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی، آقای حجت،
سید محمدتقی خوانساری و آیت الله بروجردی به شمار می‌آیند.
برخی از تراجم نگاران درباره شخصیت وی، جملاتی را نگاشته‌اند که اوصاف او را به ما نمایانده‌اند. از جمله:
۱ - شیخ
آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: دانشمند محقق، فقیه متبحر، و از بزرگان با شرافت قم.
۲ - شیخ
محمدحسین ناصر الشریعه هم می‌نویسد: وی از علمای بزرگ و فقهای سترگ قم است که در عصر خود، در اولین صف علمای این بلد بود. علاوه بر فضل ظاهر، قدس باطن نیز داشت.
۳ - حاج شیخ
مرتضی انصاری دزفولی نیز می‌گوید: فقیه اصولی، زاهد متقی، محقق مدقق، جامع معقول و منقول و از اجلّه شاگردان شیخ بوده است..
مرحوم حاج آخوند عالمی متواضع و به دور از مظاهر تشخّص و تعیّن بود، تنها به حل و فصل مشکلات دینی مردم و تدریس و تالیف و امامت جماعت می‌پرداخت. آنقدر در چشم و دل مردم قم جای گرفته بود که مردم تکه‌هایی از پیراهن او را برای گذاشتن در
کفن خویش، ذخیره می‌کردند و آنرا مایه مباهات خود می‌دانستند. زمانی گروهی از مردم قم برای زیارت
عتبات عالیات به سامراء مشرف شدند و وجوهات شرعیه خود را به مرحوم میرزای شیرازی تقدیم داشتند. اما میرزا از پذیرفتن آنها سر باز زد و فرمود: مگر آقای حاج آخوند در قم نیست که شما وجوهاتتان را به سامراء آورده‌اید؟ ببرید به ایشان بدهید.
از مظاهر فروتنی حاج آخوند آنکه:
روزی برای ایشان نامه‌ای آمده بود و در آن خطاب به «حجة
الاسلام» شده بود. معظم له ناراحت شد و این عنوان را زائد بر شان خود دانست و فرمود: حجة
الاسلام فقط شیخ انصاری بود و بس.
و به هنگام وفات، وصیت نمود تا جنازه‌اش همانند یکی از مردمان عادی و به دور از تشریفات تشییع شود، اما مرحوم حاج سید محمدباقر - تولیت آستانه مقدسه - فرمود: ما مقداری از راه را به وصیت ایشان عمل می‌کنیم و بعد از آن به صلاحدید خود تشییع می‌نمائیم. و هم از سر تواضع، اجازه عکسبرداری از خود را نمی‌داد و بدین‌دلیل، تصویری از او در دست نیست. (از افادات آقای حاج محمدحسن اعرابی (زیدعزّه))
سرانجام حاج آخوند، پس از عمری - قریب به ۷۵ سال - سرشار از خدمات دینی و اجتماعی، در ۱۶
ذیحجة الحرام ۱۳۳۲ق بدرود حیات گفت و پس از یک تشییع در خور و شایسته، در ایوان آیینه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه به خاک شپرده شد.
۱ - شریف رازی، محمد، آثار الحجة یا تاریخ حوزه علمیه قم، کتابفروشی برقعی، قم.
۲ - آینه پژوهش (مجله). نشریه دفتر تبلیغات
اسلامی حوزه علمیه قم.
۳ - ناصر الشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، با مقدمه و اصلاحات: علی دوانی. دارالفکر، قم.
۴ - شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دارالاضواء، بیروت.
۵ - مقدس‌زاده، سید محمد، رجال قم، چاپخانه مهر ایران، ۱۳۳۵ ش.
۶ - مرتضی انصاری، زندگی و شخصیت شیخ انصاری، اهواز، ۱۳۸۳ ق.
۷ - روحانی، سید احمد حسین، سر السعادة. مقدمه: سید مهدی روحانی. چاپ قم.
۸ - تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه: محمد علی انصاری قمی. چاپ قم، ۱۳۳۵ ش.
۹ - قمی، ملا غلامرضا، قلائد الفرائد، چاپ افست، قم، ۱۳۷۲ ش.
۱۰ - مدرسی طباطبایی، سید حسین، کتابشناسی آثار مربوط به قم، قم، ۱۳۵۳ ش.
۱۱ - قمی، ملا محمدجواد، کیمیاء، چاپ قم، ۱۳۶۴ ق.
۱۲ - ندای حق (روزنامه). چاپ تهران، ۱۳۷۱ ق.
۱۳ - مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپی. تهران، ۱۳۴۲ ش (ج ۴، ص۶۹۵).
۱۴ - آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر فی قرن الرابع عشر، مشهد، ۱۴۰۴ ق.
۱۵ - گفتار آقای حاج محمدحسن اعرابی.
• نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم
اسلامی.
•
ناصرالدین انصاری قمی، ستارگان حرم، جلد ۶، برگرفته از مقاله «آخوند قمی، ملا غلامرضا»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۲/۱۹.
