مکاشفة القلوب المقرب إلی علام الغیوب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مکاشفة القلوب المقرب الی علام الغیوب»، اثر
ابوحامد غزالی (۴۰۵ ق) است که به
زبان عربی پیرامون برخی از موضوعات اخلاقی و عرفانی برگرفته از
آیات و
روایات ، نوشته شده است.
کتاب با معرفی مؤلف آغاز گردیده و در ادامه، مقدمه‌ای از محقق کتاب ذکر شده و سپس طی ۱۱۱ باب به مطالب اخلاقی و عرفانی در موضوعات پراکنده اشاره شده است.
روش مؤلف بر این بوده که در هر باب با آوردن آیه و روایتی به بحث ادامه داده و از قول
حکماء و بزرگان، با عبارت «قال بعض الحکماء» استفاده کرده و در هر بابی اگر می‌خواسته حکایتی را به عنوان شاهد مثال و توضیح مطلب ذکر کند، ابتدا لفظ «حکی» یا «حکایة» را ذکر نموده و سپس داستان و حکایت را آورده است.
اکثر ابواب کتاب از ۳ یا ۴ صفحه تجاوز نمی‌کند و همه آنها دارای یکدستی در حجم مطالب است.
در ابتدا، شرح حالی از مؤلف کتاب، ابوحامد غزالی، ذکر شده است و در آن به معرفی آثار، اساتید و شاگردان وی پرداخته شده است. در ادامه، مقدمه‌ای از محقق کتاب، آقای عبد المجید طعمه حلبی آورده شده است که حاکی از این است که کتاب «مکاشفة القلوب المقرب الی علام الغیوب» اثر غزالی را مختصر نموده و نام آن را «مکاشفة القلوب» نهاده است. سپس اصل کتاب با باب اول به نام «فی بیان الخوف» آغاز می‌گردد و با باب ۱۱۱ به نام «فی وفات النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم » خاتمه می‌یابد.
مؤلف، پس از نام
حضرت علی علیه‌السّلام ، عبارت «کرم الله وجهه» و بعد از اسم خلفا عبارت «رضی الله عنه» را ذکر نموده است.
ابواب کتاب را می‌توان به چند دسته زیر تقسیم نمود:
۱. ابوابی که اشاره به مراتب عرفانی دارند، مانند:
خوف ،
صبر ،
توبه ،
محبت ،
عشق و...
۲. ابوابی که اشاره به رذائل و فضائل اخلاقی و کردارهای شایسته و ناشایسته دارند، مانند: غفلت، فسق،
نفاق ، نسیان الله،
غیبت ،
نمیمه ،
زنا ،
صله رحم ،
زکات ، نیکی به والدین،
قناعت و...
۳. ابوابی که اشاره به عناوین اخلاقی و عرفانی‌ای دارد که مربوط به عوالم پس از
مرگ می‌باشد: مانند: قبر، نفخ و فزع و حشر من المقابر، شدت موت،
عقوبت تارک الصلات و...
۴. ابواب مربوط به فضیلت ماه‌های قمری، مانند: شعبان،
رمضان ، رجب و...
مؤلف اگر در نقل حکایت‌ها، اسمی از اشخاص را می‌دانسته، به آن اشاره کرده و اگر از آن بی اطلاع بوده، با عبارت «قال بعض الحکماء»، «حکی بعض الصالحین» و یا «روی ان بعضهم» به حکایت یا شاهد مثال خود استناد جسته است.
اکثر ابواب کتاب، به صورت مرتب و دسته بندی شده است که در آنها می‌توان چند مطلب را مشاهده نمود:
۱. استفاده از
آیات ؛
۲. استفاده از کلام حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛
۳. نقل سخن بزرگان و عرفا؛
۴. نقل حکایت‌هایی جهت توضیح بیشتر مطلب و شاهد مثال.
از جمله مباحث کتاب، بحث خوف است. مؤلف، با آوردن خبری از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بدین قرار که: «خدا ملکی را خلق کرد که بالی در مشرق و بالی در مغرب دارد، سر او زیر عرش الهی، دو پایش زیر زمین هفتم و به تعداد مخلوقات الهی، پر دارد. هنگامی که مرد یا زنی از امت من بر من
صلوات بفرستد، خدا این ملک را امر می‌کند که در دریایی از نور در تحت عرش الهی فرو رود سپس خارج گردد و بالش را در آن حرکت می‌دهد، سپس از هر پری قطره‌ای می‌چکد، سپس خدا از هر قطره ملکی را خلق می‌کند که برای این شخص تا
روز قیامت طلب استغفار می‌کنند».
در ادامه این حدیث، آورده که بعضی از حکماء گفته‌اند: «سلامت جسم، در قلت طعام و سلامت روح، در قلت
گناه و سلامت دین، در صلوات فرستادن بر خیر الانام،
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است».
وی در ادامه بحث خوف، این آیه را ذکر می‌کند: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله»، بعد می‌گوید: «یعنی از خدا خشیت داشته باشید»، سپس این آیه را آورده: «و لتنظر نفس ما قدمت لغد» و می‌گوید: «یعنی
انسان باید برای روز قیامت عمل کند و معنای آن این است که
صدقه بدهید و فرمان خدا را اطاعت کنید تا در روز قیامت، پاداش الهی را بیابید»، سپس این آیه را آورده: «و اتقو الله ان الله خبیر بما تعملون» و در ادامه، ذکر می‌کند که خدا آگاه به خیر و شر است، پس
ملائکه ،
آسمان ، زمین، شب و روز، همه در روز قیامت شهادت می‌دهند به آنچه که ابن آدم از خیر و شر عمل کرده است حتی جوارحش شهادت می‌دهند.
زمین برای
مؤمن شهادت می‌دهد و می‌گوید: بر من
نماز گذارده، روزه گرفته،
حج رفته، پس مؤمن شاد می‌شود و علیه کافر شهادت می‌دهد و می‌گوید: بر روی من به خدا شرک ورزید، زنا کرد، شراب خورد، اکل به
حرام نمود.
مؤلف سپس ادامه می‌دهد که مؤمن کسی است که با تمام جوارحش از خدا بترسد؛ چنان که ابولیث فقیه می‌گوید: «علامت خوف الهی در هفت چیز ظاهر می‌شود: اول، در زبان که آن را از کذب و غیبت و نمیمه و
تهمت و کلام نامربوط، بازمی دارد و آن را مشغول ذکر الهی، تلاوت
قرآن و مذاکره علم قرار می‌دهد.
دوم، قلبش که دشمنی، تهمت و حسادت نسبت به برادران را از آن خارج می‌کند، زیرا حسد، حسنات را محو می‌کند؛ چنان که پیامبر فرمودند: «حسد، حسنات را می‌خورد، همان طور که آتش، هیزم را». حسد از امراض بزرگ در قلوب است و امراض قلوب جز با علم و عمل مداوا نمی‌شود.
سوم، نگاهش که آن را به هیچ حرامی از مشروبات و ماکولات و ملبوسات و غیر آن نمی‌افکند و نیز راغبانه به دنیا نمی‌نگرد، بلکه عبرت گیرانه به آن نگاه می‌کند و به آنچه برای او حلال نیست نظر نمی‌نماید؛ چنان که رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌فرماید: کسی که دو چشم خود را از حرام پر کند خدا در روز قیامت دو دیده او را از آتش آکنده می‌سازد». مؤلف، سخن ابولیث را در مورد علامت خوف در سایر اعضا پیگیری می‌کند و این بحث را با ذکر حکایاتی در مورد خوف
حضرت داود و
حضرت ابراهیم علیه‌السّلام به پایان می‌برد.
از جمله مباحث کتاب، مطلبی است که در باب ۹۱ تحت عنوان «
عقوبت شارب الخمر» آمده. مؤلف پس از ذکر آیه «یسئلونک عن الخمر...»
، مطلبی را ذکر می‌کند که نشان از صداقت و عدم کتمان بعضی از واقعیات توسط وی، حتی بر ضد خلفا دارد؛ مثلا در این باب، پس از ذکر این نکته که با وجود تحریم شراب خواری و ابلاغ آن توسط رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، افرادی با حالت مستی به نماز می‌ایستادند و خداوند با فرستادن فرمان دیگر آنان را از این عمل زشت نهی فرمود، می‌نویسد:
عمر بن خطاب شراب خورد و در حالت مستی با استخوان شتر فرق سر عبد الرحمن بن عوف را شکافت، سپس نشست و بر کشته‌های بدر نوحه سرایی نمود. خبر به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم رسید، حضرت خشمگین شدند و درحالی که عبایشان روی
زمین کشیده می‌شد، نزد عمر آمدند و با وسیله‌ای که در دست مبارکشان بود بر سر عمر کوبیدند. عمر فریاد زد از
خشم خدا و رسول، به خدا پناه می‌برم...
پاورقی‌های کتاب، مربوط به ارجاع
آیات و
روایات و توضیح معنای بضعی از واژگان و مطالب کتاب می‌باشد. فهرست مطالب کتاب، در پایان آن قید شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
