میرمحمدافضل ثابت‌الله‌آبادی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثابتِ اللّه آبادی ، میرمحمد افضل ، شاعر قرن یازدهم و دوازدهم . اصلش از بدخشان بود (واله داغستانی ، ص ۱۰۳؛ مصحفی همدانی ، ص ۱۹؛ سامی ، ذیل «ثابت ، میرمحمد افضل »). جمعی از تذکره نویسان زادگاه او را اللّه آباد و بعضی دهلی یا اکبرآباد ذکر کرده اند، ولی نسبت اللّه آبادی در پایان نامش ، در بیشتر تذکره ها، احتمال انتساب او را به اللّه آباد تقویت می کند ( رجوع کنید به مصحفی همدانی ، همانجا؛ حسینی سنبهلی ، ص ۸۰؛ آذربیگدلی ، ص ۳۷۶؛ خلیل ، ج ۱، ص ۱۵۴). ثابت از سادات بود (خوشگو، ص ۲۲۲) و نیای او میرضیاءالدین حسین بدخشانی ، مشهور به اسلام خان و متخلص به والا، از صاحب منصبان عهد عالمگیر اورنگ زیب (حک : ۱۰۶۹ـ ۱۱۱۸) بود (خوشگو؛ خلیل ، همانجاها؛ صفا، ج ۵، بخش ۲،
ص ۱۳۹۸). وی تحصیلات ابتدایی را در اللّه آباد به پایان برد و در همانجا با علوم و فنون مرسوم روزگار خویش آشنا شد و در فقه و کلام و حدیث نیز مهارت یافت (خلیل ، همانجا؛ گوپاموی ، ص ۱۳۴؛ هدایت ، ص ۶۵). پدرانش سنّی مذهب بودند، ولی ثابت با خوابی که در اوایل جوانی دید، مذهب تشیع را برگزید و کتابهایی در اثبات امامت با نثری لطیف و سنجیده تألیف کرد (خوشگو، ص ۲۲۳؛ خلیل ، همانجا).
ثابت فردی فاضل و با کمال بود و حاکمان زمان ، او را
به سبب علم و فضلش تعظیم و تکریم می کردند (گوپاموی ؛ مصحفی همدانی ، همانجاها). وی در اواخر عمر گوشه نشینی اختیار کرد و به عبادت مشغول شد (خوشگو، ص ۲۲۳؛
صدیق حسن خان ، ص ۱۰۳؛ خلیل ، همانجا). گویا در دهلی جمعی از درویشان مرید وی بوده اند (واله داغستانی ؛ هدایت ، همانجاها).
ثابت در میان شعرای معاصرش به شعردانی و فهم شعر
مشهور بود. او را «کلیم روزگار» و «عرفی وقت » و «سَحبان هند» نامیده اند (خوشگو، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۹، قسم ۱، ص ۱۸۱). وی در سرودن قصیده های طولانی سرآمد بود، مثلاً قصیده ای ۴۵۰ بیتی به نام شهاب ثاقب دارد که در آن از مدعیان سخنوری انتقاد، و از به کار بردن الفاظ غریب و نامأنوس در اشعارش دفاع کرده است (آزاد بلگرامی ، ص ۲۰۳؛ خلیل ، همانجا؛ صفا، ج ۵، بخش ۲، ص ۱۳۹۹). او قصایدی غرّا در مدح ائمه علیهم السلام و شرح حوادث کربلا و مصائب امام حسین به روش مقبل اصفهانی (متوفی ۱۱۵۷) سروده است ، ولی به سبب صنعت پردازی و تلاش تکلف آمیز برای ایراد معانی تازه ، اشعارش روانی مرثیه های مقبل را ندارد (خلیل ، همانجا). نسخه ای از دیوان ثابت به شمارة ۲۷۴ در موزة بریتانیا موجود است که شامل قصایدی در مدح امامان و مثنویهایی با موضوع کربلا و حوادث آن است و غزلیات ، رباعیات ، قطعات و مخمسات ثابت را نیز در بر دارد. این نسخه را شخصی به نام بندعلی ، استنساخ و به مولوی محمدپناه تقدیم کرده است (ریو ، ج ۲، ص ۷۰۹)
خوشگو (همانجا) که تذکره نویس معاصر ثابت بوده و نیز علی ابراهیم خلیل (همانجا)، مرگ ثابت را در ۱۱۵۲ در پنجاه سالگی و در جهان آباد ذکر کرده اند و خوشگو (همانجا) مادّه تاریخ «ثابت مرده » را در تاریخ وفات او ساخته است . لیکن برخی ( رجوع کنید به واله داغستانی ، ص ۱۰۴؛ حسینی سنبهلی ؛ مصحفی همدانی ، همانجاها؛ اعتماد مقدّم ، ص ۵۳) تاریخ وفات ثابت را ۱۳ ربیع الاول ۱۱۵۱ آورده اند.
ثابت فرزندی به نام میرمحمدعظیم متخلص به ثبات داشت که در اللّه آباد به دنیا آمد و تحصیلاتش را همانجا به پایان رساند (مصحفی همدانی ؛ خلیل ، همانجاها). ثبات در زمان حیات پدرش چندان ذوقی در شعر و نثر از خود نشان نمی داد ولی بعد از وفات او از شاعران نامدار عصر خود شد. وی طبعی موزون و حافظه ای بسیار قوی داشت و سخنانش از فصاحت و بلاغت برخوردار بود (همانجاها؛ گوپاموی ، ص ۱۳۶). به گفتة واله داغستانی (ص ۱۰۴ـ ۱۰۵)، ثبات شب و روز را صرف شعر و شاعری می کرد و گاه برای اصلاح اشعارش به او مراجعه می کرد. وی در تحریر تذکرة ریاض الشعراء به واله کمک کرده است . همچنین واله داغستانی (همانجا) از دیوان چهارهزار بیتی ثبات سخن گفته و اشعار ثبات را به بکر بودن و داشتن مضمونهای نو ستوده است .
منابع :
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش ؛
میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ،
(۲) سروآزاد ، چاپ سنگی کانپور۱۸۷۶، میکرو فیلم فرهنگستان زبان و ادب فارسی ؛
(۳) آقابزرگ طهرانی ؛
(۴) طلعت اعتماد مقدّم ، تذکرة طلعت : مجموعة نغمه های پراکنده ، تهران ۱۳۳۹ ش ؛
(۵) میرحسین دوست حسینی سنبهلی ، تذکرة حسینی ، لکهنو ۱۲۹۲؛
(۶) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۹۷۴؛
(۷) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، دفتر۳: تذکرة شعرای فارسی ، چاپ سیدشاه محمد عطاءالرحمان عطاکاکوی ، پتنه ۱۳۷۸/۱۹۵۹؛
(۸) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸؛
(۹) صدیق حسن خان ، شمع انجمن ، بهوپال ۱۹۲۳؛
(۱۰) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۵، بخش ۲، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۱۱) محمد قدرت اللّه گوپاموی ، کتاب تذکرة نتایج الافکار ، بمبئی ۱۳۳۶ ش ؛
(۱۲) غلام بن ولی محمد مصحفی همدانی ، عقد ثریا: تذکرة فارسی گویان ، چاپ عبدالحق ، اورنگ آباد دکن ۱۹۳۴؛
(۱۳) علیقلی بن محمدعلی واله داغستانی ، ریاض الشعراء ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش ۴۳۰۱؛
(۱۴) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( ۱۳۴۴ ش ) ؛
(۱۵) Charles Rieu , Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London ۱۹۶۶.
/ رقیه رسولی /
