وسائل الشیعة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام كامل كتاب« تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة» است، ومولف آن محدث بزرگ و علامۀ محقق،
شیخ محمد بن حسن حُر عاملی از علماى بزرگ و از فقهاى برجستۀ شيعه در قرن يازدهم هجرى( ۱۰۳۳- ۱۱۰۴ هجرى).
وى محدث بزرگ و
فقیه دانشمند، صاحب تأليفات ارزشمند و گران‌بها، شيخ الاسلام و زعيم شيعه، محمد بن حسن بن على بن محمد بن حسين، معروف به
شیخ حر عاملی است. شيخ حر در شب جمعه ۸
رجب سال ۱۰۳۳ هجرى در روستاى مشغره در منطقه جبل عامل
لبنان ديده به
جهان گشود. منطقه جبل عامل به دست
ابوذر غفاری شيعه شد و توسط آن سردار بزرگ اسلام با اهل بيت رسول خدا صلى الله عليهم اجمعين آشنا گشت و مهر و محبت
اهل بیت را با جان و دل پذيرا شد.
او در خانواده‌اى اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا صلى الله عليهم اجمعين به دنيا آمد و پدرش نام او را« محمد» نهاد.
شيخ حر عاملى از نوادگان
حر بن یزید ریاحی است. او فرمانده سپاه يزيد بود كه به سپاه
امام حسین علیه السلام ملحق شد و همچون يارى وفادار در ركاب آن حضرت به شهادت رسيد و امام حسين عليه السلام دربارۀ او فرمودند:« ترا نام نيكويى نهاده‌اند، تو در دنيا و آخرت حُرّ و آزاده
هستى».
شيخ حر عاملى در خاندانى
اهل معرفت بزرگ شد. خاندان آل حر خاندانى بزرگ و اصيل و ريشه‌دار بودند و فقها و دانشمندان بزرگى را پرورش داده‌اند.
پدر شيخ حر عاملى، شخصيتى فاضل، دانشمند، صالح،
ادیب ، فقيه، ثقه، حافظ و آگاه به فنون عربى و مورد مراجعه عموم مردم بود. وى در سال ۱۰۶۲ هجرى در راه
مشهد مقدس درگذشت و در آن شهر به خاك سپرده شد. عمويش شيخ محمد بن على بن محمد حر عاملى داراى كتاب
الرحله ، حواشى و تعليقات و فوائد و ديوان شعر بزرگى است. پسر عمويش حسن بن محمد بن على دانشمندى فاضل و اديب بود. جدّش شيخ على بن محمد حر عاملى، عالمى جليل القدر و عابدى خوش
اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بود. جد پدرش شيخ محمد بن حسين حُر عاملى نيز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در شرعيات بود كما اينكه فرزندش شيخ محمد بن محمد افضل عصر خود در عقليات بود.
شيخ حُر عاملى از برجسته‌ترين علماى شيعه در قرن يازدهم هجرى به شمار مى‌آيد. او داراى تأليفاتى ارزنده و شخصيتى مورد
احترام نزد علماى
شیعه است. او يكى از چهره‌هاى بزرگى است كه مذهب شيعه را با روايات
اهل بیت عصمت و طهارت عليهم السلام بيش از پيش غنى ساخت و آثارى را
بعد از خود بر جاى نهاد كه سزاوار ستايش و تقدير است. وى يكى از حلقه‌هاى محكم و ارزشمند شيعه براى
اتصال به روايات امامان معصوم و پيامبر اسلام صلوات الله عليهم است.
سيد على خان مدنى، شارح
صحیفۀ سجادیه دربارۀ ايشان مى‌فرمايد: « شيخ محمد بن حسن بن على بن محمد حر شامى عاملى، شخصيتى برجسته و داراى مقام و منزلتى علمى است كه سخن، در معرفى آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته‌هايش تمام
جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانى تمام سرزمين‌ها را از قطرات حيات‌بخش بارانش سيراب ساخته است. تأليفات او بر پيشانى روزگار همچون مرواريد مى‌درخشد و كلماتش در ميان سطرها همچون گوهرهايى گران‌بها و كنار هم چيده شده است».
صاحب
مقابس الأنوار درباره ايشان مى‌فرمايد: « عالم فاضل، اديب، فقيه، محدث كامل، جمع آورنده روايات و احاديث، و مرتب كننده آن اسرار نورانى، شيخ محمد بن حسن حر عاملى مشغرى طوسى، كه خداوند با فضل قدوسى خود با ايشان رفتار نمايد...».
علامه امينى در كتاب ارزشمند الغدير دربارۀ ايشان مى‌فرمايد:« او مرواريدى بر تاج زمان و نقطه‌اى درخشان بر پيشانى فضيلت است.
هرگاه در پى شناخت ايشان برآيى ايشان را آگاه به هر فنى خواهى يافت. جملات مدح و ستايش در معرفى او ناتوانند. گويا او تنديس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و كمال است. از آثار او نگارش احاديث
ائمه اهل بيت عليهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضايل و جمع‌آورى احكام و حكمت‌ها و مدح و ستايش آنان است و تأليفات ارزشمندش ياد او را جاودان ساخته است».
محدث قمى دربارۀ او مى‌نويسد: « محمد بن حسن بن على مشغرى، شيخ محدثان و با فضيلت‌ترين متبحران عالم، فقيه هوشيار، محدث پارسا، ثقۀ جليل القدر و سرچشمۀ بزرگواريها و فضيلتها و داراى تأليفات سودمندى است.»
شيخ حُر عاملى تا چهل سالگى در
جبل عامل زندگى مى‌كرد و در طول اين مدت دو بار به سفر حج مشرف شد. در سال ۱۰۷۳ هجرى براى زيارت ائمه معصومين عليهم السّلام به عراق رفت و از آنجا براى زيارت
امام رضا علیه السلام عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساكن شد. در سال ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ نيز دو بار به زيارت حج و ائمه معصومين عليهم السّلام در عراق مشرف شد و
بعد از آن به اصفهان رفت و به ديدار علماى بزرگ اصفهان مانند
علامه مجلسی نايل آمد. وى در آن سفر به علامه مجلسى
اجازه روایت داد و علامه نيز به شيخ حُر اجازۀ روايت داد. شيخ حُر عاملى
بعد از آن به مشهد مقدس باز گشت و تا آخر عمر در آنجا ماند.
در سال ۱۰۸۸ هجرى در آخرين سفر حج شيخ حُر عاملى، تركهاى تحت امر حكومت عثمانى عده‌اى ايرانى را به جرم
اهانت به خانه خدا قتل عام كردند و در واقع بى‌احترامى به خانۀ خدا را بهانه‌اى براى قتل عام شيعيان اهل بيت عليهم السّلام قرار دادند. شيخ حُر عاملى قبلا به شيعيان گوشزد كرده بود كه اينها در پى بهانه‌اى براى كشتار شما هستند و شما از خانه خدا خارج نشويد. در اين واقعه شيخ حُر توسط سيد موسى بن سليمان، يكى از اشراف مكه و از سادات حسنى نجات يافت و از طريق
یمن به عراق رفت.
شيخ حُر عاملى در سفر خود به مشهد از شهر
اصفهان عبور كرد و در آنجا با علماى شهر ديدار نمود و بسيار مورد احترام علماى اصفهان، بخصوص علامه مجلسى قرار گرفت. علماى آن شهر ديدارى نيز از دربار
شاه سلیمان صفوی براى او ترتيب دادند. جريانى از ملاقات شيخ با شاه نقل شده كه: وقتى شيخ حر عاملى وارد مجلس شاه مى‌شود، در جاى مخصوص شاه مى‌نشيند. هنگامى كه شاه وارد جلسه مى‌شود و مى‌بيند شخصى در جاى مخصوص او نشسته است ناراحت مى‌شود و مى‌پرسد ايشان كيست؟ جواب مى‌دهند يكى از علماى بزرگ عرب به نام شيخ حُر عاملى است. شاه با تمسخر مى‌پرسد فرق ميان حُر و خر چقدر است؟
شيخ حُر عاملى به فارسى جواب مى‌دهند« يك متكا»، يعنى شما خودتان هستيد و بايد كنار من بنشينيد. نكته جالبى كه در اين جريان است عظمت و جايگاه علماى شيعه در دربار صفوى است كه جرأت مى‌كردند اين گونه با
شاه سخن بگويند و اين نشان دهندۀ نفوذى بود كه علماى شيعه در دربار صفوى داشته‌اند.
هنگامى كه شيخ حُر عاملى به مشهد بازگشت از طرف شاه ايران منصوب به مقام«
قاضی القضات » گرديد و
بعد از مدت كوتاهى از علماى بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشكيل داده و شاگردان و علماى فراوانى را تربيت نمود. مجلس درس شيخ حُر عاملى، مملو از طلاب مخلص و كوشا در طلب علوم
آل البیت عليهم السّلام بود و او نيز همچون استادى مهربان به تربيت آنان پرداخت. وى در آن شهر مقدس تأليفات ارزشمندى را نيز به نگارش در آورده است.
شيخ حُر عاملى از ذوق شعرى بالايى نيز برخوردار بود. او اشعار فراوانى در
مدح و ستايش اهل بيت عصمت و طهارت سروده است و ديوانى دارد كه شامل بيست هزار بيت
شعر است. از ويژگيهاى شعر او طولانى بودن آن است. او قصيده‌اى در مدح پيامبر و اهل بيت آن حضرت دارد كه بيش از صد بيت است و قصيده‌اى ديگر شامل معجزات و فضايل پيامبر و اهل بيت آن حضرت است و شامل چهار صد بيت مى‌باشد. او در شيوه‌هاى شعرى نيز از مهارت خاصى برخوردار بوده است. مثلا ۲۹ قصيده در مدح اهل بيت دارد كه مجموعه ابيات هر قصيده را به يكى از حروف الفبا قافيه داده است. در قصيده‌اى ديگر چهار طرف هر بيت را با يك كلمه آورده است و در قصيده‌اى تمام
ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست:
"أنا حر عبد لهم فإذا ما شرفوني بالعتق عدت رقيقا" :يعنى« گرچه نام من حُر است، يعنى آزاد، ولى من عبد و بندۀ اهل بيتم و اگر آنان مرا شرافتمند سازند و آزادم كنند باز هم به بندگى آنان باز خواهم گشت».
و در جاى ديگر مى‌فرمايد: "لئن طاب لي ذكر الحبائب إنني أرى مدح أهل البيت أحلى و أطيبا" يعنى« اگر ياد دوستان لذت بخش است براى من مدح اهل بيت شيرين‌تر و لذت‌بخش‌تر است.»
شيخ حُر عاملى در وطن خود جبل عامل در روستاى مشغره نزد اساتيد بزرگى به فراگيرى علوم آل محمد صلى الله عليهم اجمعين پرداخت و از آنان بهره‌هاى فراوانى برد كه اثر مهمى در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمى بزرگ و مجتهدى نام آور گردد. از جمله اساتيد وى در روستاى مشغره‌اند:
۱- پدرش حسن بن على( درگذشت ۱۰۶۲ هجرى).
۲- عمويش شيخ محمد بن على حُر( درگذشت ۱۰۸۱ هجرى).
۳- جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمد حُر.
۴- دايى پدرش شيخ على بن محمود عاملى.
در روستاى جبع نيز در نزد علماى ديگرى به درس مشغول گشت مانند:
۵- شيخ زين الدين، صاحب معالم و فرزند شهيد ثانى.
۶- شيخ حسين ظهيرى.
از محضر علماى فراوان ديگرى نيز بهره برد مانند:
۷- سيد حسن حسينى عاملى.
۸- شيخ عبد الله حرفوشى.
۹- مولى محمد طاهر بن محمد حسين شيرازى نجفى قمى.
۱۰- سيد ميرزا جزايرى نجفى
۱۱- شيخ على نوۀ شهيد ثانى
۱۲- استاد محقق آقا حسين خوانسارى
۱۳- سيد هاشم توبلى بحرانى
۱۴- مولى محمد كاشى
علماى فراوانى نيز از محضر او بهره برده‌اند از جمله:
۱- شيخ مصطفى بن عبد الواحد بن سيار حوبز
۲- شيخ محمد رضا فرزند شيخ مصطفى
۳- شيخ حسن فرزند ديگر شيخ مصطفى
۴- سيد محمد بن محمد باقر حسينى اعرجى مختارى نائينى
۵- سيد محمد بن محمد بديع رضوى مشهدى
۶- مولى محمد فاضل بن محمد مهدى مشهدى
۷- سيد محمد بن على بن محيى الدين موسوى عاملى
۸- مولى محمد صالح بن محمد باقر قزوينى مشهور به روغنى
۹- مولى محمد تقى بن عبد الوهاب استرآبادى مشهدى
۱۰- مولى محمد تقى دهخوارقانى قزوينى
۱۱- سيد محمد بن احمد حسينى گيلانى
شيخ حُر عاملى داراى تأليفات ارزشمند و گران‌بهايى است. وى عمر شريف خود را وقف خدمت به شريعت مقدس اسلام و مذهب حق اهل بيت
عصمت و طهارت نمود و با وجود مشاغل فراوان مانند شيخ الإسلامى و
اشتغال به درس و تربيت علما، تأليفات فراوانى نيز از خود به يادگار نهاده كه يكى از آنها كتاب ارزشمند« وسائل الشيعة» است كه از زمان نگارش تا اين زمان پيوسته مورد توجه و عنايت فقهاى اهل بيت و مجتهدين شيعه قرار گرفته است.
از جمله تأليفات ايشان است:
۱- الجواهر السنية في الأحاديث القدسيه، اين كتاب اولين كتابى است كه به رشته تحرير در آورده است و قبل از ايشان نيز كسى چنين كتابى ننوشته است.
۲- الصحيفة الثانية من أدعية علي بن الحسين عليه السلام، اين كتاب شامل مجموعه دعاهايى است كه در صحيفه سجاديه مشهور نيامده است.
۳- تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، كه شامل تمام احاديث احكام شرعى موجود در كتب اربعه و ساير كتب معتبر است كه منابع آن به ۱۸۰ كتاب مى‌رسد.
در اين كتاب سند روايات و نام كتاب‌ها با ترتيبى زيبا و جمع ميان روايات با رعايت اختصار آمده و هر مسأله در حد امكان در يك باب مستقل آمده است.
۴- هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام در سه جلد كوچك كه منتخبى از كتاب وسائل الشيعة با حذف سند و مكررات است.
۵- من لا يحضره الإمام، فهرست وسائل الشيعة و عنوان باب‌ها و تعداد أحاديث هر باب و مضمون احاديث آن است در يك جلد.
۶- الفوائد الطوسية، در يك جلد و شامل صد فائده در مباحث گوناگون
۷- إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات در دو جلد، شامل بيش از بيست هزار حديث و هفتاد هزار سند به نقل از ۴۳۹ كتاب از شيعه و سنى با ترتيبى زيبا و تهذيب و پرهيز از تكرار دربارۀ معجزات پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام.
۸- أمل الآمل كه در آن نام علماى جبل عامل و علماى متأخرين آمده است.
۹- الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، رساله‌اى است پيرامون رجعت كه شامل ۶۰۰ حديث و ۶۴ آيه قرآن و ادلۀ فراوان و كلماتى از قدما و متأخرين است و به طرح شبهات و جواب آنها دربارۀ رجعت نيز پرداخته است.
۱۰- رسالة في الرد على الصوفية، كه شامل هزار حديث در ردّ آنان است.
۱۱- تواتر القرآن
۱۲- بداية الهداية، در واجبات و محرمات منصوصه از اول تا آخر فقه. شيخ حر در اين كتاب واجبات را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته است.
۱۳- الفصول المهمة في أصول الأئمة عليهم السلام، كه شامل قواعد كلى اصول دين، اصول فقه، فروع فقه و اصول علم طب مى‌باشد.
۱۴- العربية العلوية و اللغة المروية
۱۵- ديوان شعر كه شامل بيست هزار بيت شعر است و ۴ منظومه ديگر در موضوعات مختلف.
۱۶- ديوان الإمام زين العابدين عليه السلام
۱۷- تحرير وسائل الشيعة و تحبير مسائل الشريعة در شرح وسائل الشيعة
۱۸- الأخلاق
۱۹- مقتل الإمام الحسين عليه السلام
۲۰- حاشيه‌هايى بر كتب اربعه و...
برادر شيخ حر عاملى در كتاب«
الدر المسلوک » دربارۀ وفات ايشان مى‌فرمايد: « در روز ۲۱
رمضان سال ۱۱۰۴ هجرى غروب خورشيد فضيلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شيخ الاسلام و المسلمين، جانشين فقها و روات شيعه، سخن‌گوى هدايت امت و حيات
شریعت ، راستگو در روايات و نقل معجزات وسائل الشيعة، امام خطيب و شاعر اديب، بندۀ حقيقى پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شيخ ابو جعفر محمد بن حسن حر عاملى واقع شد.
او سفر كرده به سوى رحمت خدايش در جوار هشتمين امام شيعيان على بن موسى الرضا عليه السلام است. او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زير گنبد در كنار منبر بر او
نماز خواندم و او را در ايوان حجره‌اى در صحن روضه در كنار مدرسه ميرزا جعفر دفن نموديم. او ۷۲ سال سن داشت.»
روايات
أهل بیت عصمت و طهارت عليهم السلام كه دربارۀ احكام شرعى در تمام ابواب
فقه وارد شده است. شيخ حُر عاملى در اين كتاب علاوه بر كتب اربعه به بيش از ۱۸۰ كتاب روايى معتبر شيعه
استناد نموده و مجموعه‌اى گران‌بها و ارزشمند از روايات فقهى شيعه را جمع آورى نموده است.
كتاب وسائل الشيعة از بهترين جوامع روايى شيعه به شمار مى‌آيد كه با توجه به روايات
پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و
ائمه معصومین علیهم السلام در قرون اخير نگاشته شده است. اين كتاب شامل حدود ۳۶ هزار روايت درباره احكام شرعى، واجبات، محرمات، مستحبات و آداب است كه روايات آن گرفته شده از مجموعه‌هاى روايى معتبر شيعه و اصول اوليه قدماى اصحاب رضوان الله عليهم است.
اين كتاب از زمان نگارش پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار گرفته است و در اين زمان از اركان اصلى
استنباط احكام شرعى و
اجتهاد در حوزه‌هاى علميه شيعه به شمار مى‌آيد و در تمام درس‌هاى خارج فقه روايات آن نقل شده و به آن استناد مى‌شود.
شيخ حُر عاملى در مقدمۀ كتاب انگيزۀ خود را از نگارش كتاب اين گونه بيان مى‌نمايد: « مدّتها بود كه از فكر و قلم خود درخواست مى‌كردم و عزم و همت خود را بر آن مى‌داشتم تا كتابى را به نگارش درآورم كه آرزو را برآورده سازد و در علم و عمل سرآمد و شامل احاديث مسائل شرعى و نصوص احكام فرعى باشد.
احاديثى كه در كتاب‌هاى معتبر و صحيح روايى باشد كه علماى بزرگ ما تصريح به صحت و
اعتبار آنها كرده‌اند تا پناهگاهى براى خودم در مسائل شرعى باشد و مرجعى براى هدايت
شیعه شود و من هم در ثواب هر كس كه از نور آن بهره گيرد و با پرچم مناره‌هاى آن هدايت گردد و از تابش خورشيد و ماه آن بهره‌مند شود شريك باشم و چه گنجينه‌اى بزرگتر از ثوابى كه تا روز قيامت ادامه يابد ان شاء الله».
شيخ حر عاملى روايات اين كتاب را به ترتيب مسائل شرعى مطرح شده در كتاب‌هاى فقهى از كتاب طهارت تا كتاب ديات به صورت باب‌هاى جداگانه آورده است. وى سعى بر آن داشته تا براى هر مسئله شرعى بابى مستقل
اختصاص دهد و اين خود موجب گشته تا دسترسى به روايات كتاب بسيار آسان گردد و مراجعه كننده به راحتى بتواند روايات مورد نظر را پيدا نمايد. علاوه بر آن مسائل جديدى را نيز با توجه به مضمون روايات با ترتيبى آشنا و چينشى مطلوب و نظمى زيبا مطرح نموده است.
شيخ حر اين كتاب را در مدت بيست سال از عمر شريف خود نگاشته و با اين اثر خود خدمتى گران‌بها در جهت حفظ روايات شيعه و سخنان اهل بيت عصمت و طهارت نموده است. جالب توجه است بدانيم كه اين مدت مساوى با مدت زمانى است كه محمد بن يعقوب كلينى كتاب كافى را جمع آورى نموده است.
أ- شيخ حُر عاملى در آغاز كتاب مى‌فرمايد من روايات اين كتاب را از كتاب‌هاى معتبر و مشهور روايى كه شيعه به آنها عمل و مراجعه مى‌كند روايت كرده‌ام و در آغاز سند هر روايت، نام كسانى كه آن روايت را از كتاب آنها آورده‌ام ذكر مى‌كنم و سند خود به آن كتاب و آنچه مربوط به آن است را در آخر كتاب مى‌آورم.
ب- از ديگر ويژگيهاى اين كتاب اين است كه مؤلف، تمام روايات مربوط به يك مسئله را با هم آورده تا مراجعه كننده به راحتى بتواند به تمام روايات متحد در دلالت يا متن و يا سند دست يابد. اين ويژگى موجب گشته تا براحتى بتوان ميان روايات يك باب از جهت سند يا متن يا دلالت و مفهوم بررسى و مقابله انجام داد و زيادى و نقصان ميان روايات را با يك نگاه و بدون مراجعه به مصادر گوناگون دريافت.
ج- كتاب حاضر جمع ميان احاديث مختلف مربوط به يك باب از منابع متنوع و يا مواضع متعدد را هم آورده است. اين ويژگى موجب سهولت و صرفه جويى فراوان در وقت ارزشمند علما و محققان گرديده و اين خود اثرى مهم در پيشرفت علم فقه و سرعت دستيابى به نتايج آن دارد.
د- شيخ حر عاملى در اين كتاب سعى و تلاش فراوانى در ضبط دقيق روايات داشته و به اختلاف نسخه‌هاى گوناگون توجه نموده و در حاشيه كتاب به آنچه در نسخه‌هاى ديگر آمده اشاره كرده است.
كتاب وسائل الشيعة بر بسيارى از مجموعه‌هاى روايى سبقت گرفته، زيرا: كتاب
وافی منحصر در روايات كتب اربعه است. وسائل، جامع ميان كتب اربعه و ديگر كتب معتبر روايى است، لذا امتياز اين كتاب بر ديگر مجموعه‌هاى روايى مانند امتياز كتاب
کافی بر ديگر كتب اربعه است.
شيخ حر عاملى دوبار موفق به تجديد نظر در اين كتاب شده و از اول تا آخر آن را نوشته است و روى هم رفته وى سه بار كتاب وسائل الشيعة را نوشته است. اين نكته نشان دهنده اهميت فراوان وى براى صحت و اعتبار اين كتاب است.
سيد حسن صدر درباره اين كتاب مى‌فرمايد: « كتاب وسائل الشيعة درباره احكام شرعى نگاشته شده است. اين كتاب به گونه‌اى نوشته شده كه به راحتى مى‌توان از آن
استفاده نمود و به مطالب آن دسترسى پيدا كرد. در اين كتاب ميان
استدلال و فقه و كلمات فقها به بهترين شكل و صحيح‌ترين راه و معتبرترين مأخذ جمع شده است. هرگاه فقيه و مجتهد متبحرى در اين كتاب نظر كند آنچه را مى‌خواهد همانند مرواريدهايى كه به نظم چيده شده مى‌يابد. هيچ مطلب مشكل و معضلى نيست كه به آن نپرداخته باشد و موجب حيرت علما گشته و مانند آيۀ قرآن در برابر ديگر سخنان مطرح شده است.»
علامه امینی در كتاب ارزشمند
الغدیر درباره اين كتاب مى‌فرمايد: « در هيچ كتاب رجال و تراجمى نامى از شيخ حر عاملى برده نشده مگر آنكه جملات مدح و ستايش فراوانى درباره كتاب گران‌بهايش يعنى وسائل الشيعة آن را فرا گرفته است.»
و چه زيبا برادر علامه و صالح او دربارۀ اين كتاب سروده است:
هذا كتاب علا في الدين مرتبة قد قصرت دونها الأخبار و الكتب
ينير كالشمس في جو القلوب هدى فننتحي منه عن أبصارنا الحجب
هذا صراط الهدى ما ضل سالكه إلى المقامة بل تسمو به الرتب
إن كان ذا الدين حقا فهو متبع حقا إلى درجات المنتهى سبب
يعنى: اين كتابى است كه در دين مقامش عالى است، و از ديگر كتاب‌هاى روايى نيز عالى‌تر است، و همچون خورشيد در آسمان قلبها موجب درخشش هدايت است، و پرده‌هاى تاريكى را از برابر چشمان ما مى‌زدايد، اين راه هدايت است كه سالك آن گمراه نخواهد شد، تا به مقام عالى و مراتب والا برسد، چرا كه اين دين، دين حق است، و حقيقتا اين كتاب وسيله‌اى براى رسيدن به درجات عالى آن است.
كتاب وسائل الشيعة از زمان نگارش بسيار مورد
استقبال علماى بزرگ شيعه قرار گرفت و از اين جهت شرح‌ها و تعليقه‌هاى فراوانى نيز بر آن نگاشته شد كه اولين آنها توسط خود مؤلف نوشته شد مانند:
أ- تحرير وسائل الشيعة و تحبير مسائل الشريعة نوشته شيخ حر عاملى.
ب- تعليقه‌اى بر وسائل الشيعة نوشته شيخ حر عاملى.
ج- شرح وسائل الشيعة نوشته شيخ محمد بن شيخ على بن شيخ عبد النبى بن محمد بن سليمان بن مقابى معاصر با شيخ يوسف بحرانى.
د- شرح وسائل الشيعة نوشته حاج مولى محمد رضى قزوينى، شهيد در فتنه افاغنه.
ه- مجمع الأحكام، نوشته شيخ محمد بن سليمان مقابى بحرانى معاصر با شيخ عبد الله سماهيجى.
و- شرح وسائل الشيعة، نوشته سيد ابو محمد حسن بن علامه هادى آل صدر الدين موسى طاب ثراه.
ز- الإشارات و الدلائل إلى ما تقدم أو تأخر في الوسائل، نوشته حفيد علامه صاحب جواهر شيخ عبد الصاحب.
ح-
شرح وسائل الشیعة نوشته
آیت الله سید ابو القاسم خوئی .
اين كتاب به بيان ما تقدم و ما تأخر و بيان مطالبى كه از روايات باب استفاده مى‌شود بيش از آنچه شيخ حُر عاملى استفاده كرده پرداخته و روايات ديگرى كه شيخ حُر به آنها اشاره نكرده است را ذكر نموده است.
ط-
مستدرک الوسائل نوشته علامه بزرگ
محدث نوری ، وى در اين كتاب روايات فراوانى را كه شيخ حُر عاملى به آنها اشاره نكرده به همان ترتيب كتاب وسائل الشيعة آورده است و با توجه به آن روايات، كتاب دو برابر شده است.
اين كتاب به قدرى ارزشمند است كه مرحوم
آخوند خراسانی درباره آن فرموده است:
بعد از مراجعه به كتاب وسائل الشيعة با مراجعه به كتاب مستدرك الوسائل مجتهد يقين به فحص كامل پيدا مى‌كند و مطمئن مى‌شود كه روايت ديگرى در اين باب نيست و گرنه در اين دو كتاب مى‌آمد.
در اين كتاب سند روايات اين گونه آمده:
أ- سندها در حد زيادى مختصر شده بدون آنكه در معناى آن خللى
ایجاد گردد مانند الفاظ
اداء و تحمل كه همه به كلمه( عن) تبديل شده و لقب و كنيه و نسب‌ها حذف گرديده و به نام يا لقب معروف اكتفا شده مثلا به جاى
عبد الله بن جعفر حمیری فقط به كلمه حميرى اكتفا شده است.
ب- جمع ميان سندها در جايى كه يك روايت از منابع گوناگون و با سندهاى متعدد روايت شده باشد.
ج- در جايى كه متن روايت در منابع گوناگون با هم فرق داشته باشد كاملترين آنها را آورده و سپس با ظرافت به نكات اضافى يا اختلافى آنها اشاره دارد. شيخ حُر عاملى با اين شيوه موفق به جمع آورى تمام روايات ابواب فقه در اين كتاب شده است.
لازم به ذكر است اين كتاب هر قدر هم كه جامع و كامل باشد باز خالى از نقص نيست. برخى از نواقص كتاب عبارتند از:
أ- در اين كتاب
تقطیع روايات بسيار به چشم مى‌خورد يعنى روايات قطعه قطعه شده و هر قطعه در باب مورد نظر آمده است. اين كار اگرچه استفاده از روايات را بسيار آسان كرده ولى در درك صحيح معناى آن ايجاد اشكال نموده زيرا معناى روايات را با توجه به صدر و ذيل آن دقيقتر مى‌توان فهميد.
ب- در اين كتاب عبارت رواه... مثله و رواه... نحوه بسيار آمده يعنى شخص ديگرى نيز مانند اين روايت را نقل كرده است ولى عين نقل را نياورده، در حالى كه اگر عين نقل را مى‌آورد در فهم صحيح‌تر و دقيقتر معناى روايت بسيار مفيد بود.
ج- در اين كتاب عبارت تقدم ما يدل على ذلك و يأتي نيز فراوان آمده، يعنى رواياتى كه دلالت بر اين مطلب دارد قبلا آمده يا خواهد آمد در حالى كه اگر ايشان آدرس دقيق روايات را مى‌داد بهتر مى‌شد به آنها مراجعه كرد و در استنباط مطلب از آنها استفاده نمود.
د- بر
اثر تقطيع روايات در برخى
اسناد يا متون روايات نيز اشكالاتى بوجود آمده است.
شيخ حر در پايان كتاب مطالبى گران‌بها و ارزشمند درباره علم حديث و رجال آورده مانند مشيخه
شیخ صدوق ، شيخ طوسى، شيخ كلينى ، مصادر كتاب، سند مؤلف به آنها و صحت و اعتبار مصادر كتاب، اصحاب [[|اجماع]] ، قرائن خبر، صحت احاديث كتاب، جواب اعتراضات، احاديث مضمر، احوال
رجال و اصطلاحات كتاب.
در پايان كتاب وسائل، شيخ حر عاملى يك كتاب رجال مفيد و مختصر ارائه داده است. وى در اين كتاب بسيارى از روات را
توثیق نموده و مستند خود را ديگر كتاب‌هاى رجالى معتبر قرار داده است.
كتاب وسائل الشيعة گرفته شده از معتبرترين منابع روايى شيعه است مانند:
كتاب كافى نوشته شيخ جليل،
ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی ، كتاب من لا يحضره الفقيه، نوشته شيخ صدوق، كتاب
تهذیب و
استبصار ، نوشته شيخ الطائفه،
محمد بن حسن طوسی و بيش از ۷۸ كتاب ديگر كه در
اختیار ايشان بوده و مستقيما از آنها روايت نقل كرده و ۹۶ كتاب معتبر روايى شيعه كه نوشته قدماى اصحاب بوده و با واسطه از آنها روايت نقل كرده است.
شيخ حر عاملى در پايان كتاب سند خود را به تمام كتاب‌هايى كه از آنها روايت نقل كرده آورده تا روايات كتاب از حالت
ارسال و مرسله بودن خارج شده و همگى مستند و مسند شوند و اين خود دليل بر اعتبار و صحت منابع كتاب نزد وى بوده است.
شيخ حر فهرستى براى كتاب وسائل نگاشته است به نام«
من لا یحضره الإمام ». اين فهرست شامل عنوان‌هاى تمام ابواب كتاب وسائل است و با توجه به اينكه كتاب وسائل تمام مسائل فقه را در ابواب جداگانه آورده، اين فهرست دائرة المعارفى غنى و جامع از مباحث فقهى و خلاصه‌اى از كتاب وسائل شده است و بنابر فرمودۀ مؤلف، اين فهرست، خود يك كتاب فقهى است و شامل تمام فتاواى منصوصى كه روايتى بر آن وارد شده، مى‌باشد.
شيخ حر عاملى كتاب وسائل را خلاصه كرده و نام آن را«
هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة » نهاده است و كتاب هداية الأمة را نيز با نام« بداية الهداية» خلاصه كرده است. وى در كتاب بدايه واجبات
اسلام را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته است.
أ- نسخه‌اى در كتابخانه آستان قدس رضوى در
مشهد مقدس . اين نسخه به خط مؤلف كتاب است و تاريخ نگارش آن ربيع الاول سال ۱۰۷۲ هجرى است. اين نسخه، اولين نسخۀ وسائل است.
ب- نسخه‌اى در كتابخانه
حضرت آیة الله نجفی مرعشی در شهر مقدس قم. اين نسخه نيز به خط مؤلف بوده و تاريخ نگارش آن ۱۰۸۲ هجرى است. اين نسخه دومين نسخۀ وسائل است.
ج- نسخه‌اى ديگر در كتابخانه
آستان قدس رضوی در مشهد مقدس كه تاريخ نگارش آن ۱۱۱۴ هجرى است. اين نسخه از روى نسخۀ سوم مصنف نگاشته شده است و تصحيح و ملحقات آن نيز به خط مصنف بر آن موجود مى‌باشد.
نخستین بار کتاب وسائل الشیعة درسال ۱۴۰۹ هجری قمری در قم به همت گروه پژوهش مؤسسه
آل البیت علیهم السلام به زیور طبع آراسته گردید.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
