• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پرهیز از تبعیض نژادی در سیره نبوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در دوران جاهلیت عرب، مساله‌ی تبعیض‌نژادی به طرز بسیار فجیعی بیداد می‌کرد. افرادی که غیرعرب و سیاه‌چُرده بودند از هیچ امتیازی برخوردار نبوده و تنها به عنوان برده جهت رفاه حال و منافع اشراف عرب به کار گرفته می‌شدند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در چنین عصر و در میان چنین انسان‌هایی زندگی می‌کرد. با شروع رسالت نبوی، ایشان مامور شدند تا مهر باطلی بر تمام آداب و رسوم و خرافات عصر جاهلی بزنند؛ لذا در راستای اصلاحات اجتماعی، نژادگرایی را طرد کرد و آزادی و شرافت را برای آنها به ارمغان آورد.


با ظهور اسلام، تمام آمال و آرزوها و منافع اشراف با چالش مواجه شد؛ زیرا بسیاری از آنها دارای پشتوانه‌ی عقلی و منطقی نبودند. یکی از این منافع، تبعیض نژادی و به بند کشیدن افراد سیاه پوست بود. لذا قرآن با تفاخرها و امتیازات نژادی به شدت مقابله کرده است.
«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛
[۱] حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
ای مردم! ما شما را به صورت زن و مرد آفریدیم، و شما را گروه گروه گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. بدون شک بهترین و گرامی‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.

۱.۱ - تفسیر آیه از منظر علامه طباطبایی

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌نویسد: «اگر شمول آیه را بپذیریم، قرآن همه‌ی اختلافات طبقاتی را که موجب تفاخر می‌شود نفی کرده است و هیچ انسانی بر دیگری برتری ندارد مگر به تقوا.
[۲] طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، ج۱۸، ص۴۸۹-۴۹۱.    


۱.۲ - شان نزول آیه شریفه

در شان نزول آیه مطالبی آمده است که بیان‌گر همین امر است:

۱) نقل شده است که یکی از موالی قبیله بنی‌بیاضه دختری از آنان را خواستار شده بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به بستگان دختر فرمود که با این امر موافقت کنند. آنان در پاسخ گفتند: ‌ای رسول‌خدا! آیا دختران خود را به موالی (بردگان) خود دهیم؟ لذا این آیه نازل شد و این گونه تفاخرات طبقاتی را نفی نمود.
[۳] حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج۹ ص۹۰، بیروت، دارالفکر، بی تا.
[۴] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۲۰۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    

۲) همچنین از ابن‌عباس نقل شده است که پس از فتح مکه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به بلال حبشی دستور داد که بالای کعبه برود و اذان بگوید و او اذان گفت. عتاب بن اسید ابی‌عیص گفت: خدا را سپاس که پدرم فوت کرده و نیست تا این روز را ببیند. سپس حارث بن هشام گفت: محمد جز این کلاغ سیاه مؤذن دیگری را نیافت؟ ابوسفیان گفت: من چیزی نمی‌گویم. چون می‌ترسم پروردگار آسمان او را با خبر سازد.
پس جبرییل بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده و از تفاخر به نسب و تکاثر اموال و کوچک شمردن فقیران منع کرد و اساس و ملاک برتری را تقوا اعلام فرمود.
[۵] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۱۹۹، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    

بنابراین خاستگاه و ریشه‌ی تمام انسان‌ها یکی است که همان خداوند متعال است و همین امر منشا اصلی مساوات اسلامی است.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طول رسالت ۲۳ ساله خود، در فرصت‌ها و موقعیت‌های مختلف، اعراب را از بالیدن به تفاخرات نسبی و قبیلگی برحذر می‌داشت و می‌فرمود: «نسب‌های خود را نزد من نیاورید بلکه عمل‌های خود را آورید.»
[۶] یعقوبی، محمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۰، بیروت، دارصادر، بی تا.    
[۷] مجلسی، مجمدباقر، بحار الانوار، ج۷، ص۲۴۱، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.    


۱) ایشان پس از فتح مکه و در حساس‌ترین لحظه خطبه‌ای ایراد کرده و مساوات اسلامی را بر همگان اعلام نمود:
«یا ایها الناس! الا ان ربکم واحد و ان اباکم واحد، الا لا فضل لعربی علی عجمی، و لا لعجمی علی عربی، و لا لاسود علی احمر، و لا لاحمر علی اسود الا بالتقوی، الا هل بلغت؟ قالوا: نعم، قال: لیبلغ الشاهد الغائب»
[۸] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۳۴۲، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
[۹] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، ج۸، ص۴۸۲، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.    

«مردم! آگاه باشید که پروردگارتان یکی است و پدرتان نیز یکی است، بنابراین بدانید که نه عرب بر عجم و نه بالعکس، و نه سیاه بر سفید و نه بالعکس هیچ برتری ندارد مگر به تقوا. آیا این حقیقت را ابلاغ کردم؟ گفتند: آری. فرمود: حاضران به غائبان ابلاغ کنند.»

۲) همچنین ایشان در خطبه‌ای که در حجة‌الوداع خواندند بار دیگر این حقیقت را گوشزد کردند:
«ایها الناس! ان ربکم واحد و ان اباکم واحد. کلکم لآدم و آدم من تراب، ان اکرمکم عندالله اتقاکم، و لیس لعربی علی عجمی فضل الا بالتقوی...؛
[۱۰] حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، ص۳۴، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۱] یعقوبی، محمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۰، بیروت، دارصادر، بی تا.    
[۱۲] تقی الدین، احمد بن علی، الامتاع الاسماع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، ج۱، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
...تمام شما از آدمید و آدم از خاک و در حقیقت گرامی‌ترین شما با تقواترین شماست...»

۳) در جای دیگر به نقل از مالک اشعری فرمودند: «ان الله لا ینظر الی احسابکم و لا الی انسابکم و لا الی اجسامکم و لا الی اموالکم و لکن ینظر الی قلوبکم، فمن کان له قلب صالح تحنن الله علیه، و انما انتم بنو آدم و احبکم الیه اتقاکم؛
[۱۳] حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، قم، ص۳۴، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
[۱۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶ ص۳۴۲، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
بی‌گمان خداوند به نژادها، خانواده‌ها، بدن‌ها و دارایی‌های شما نظر ندارد، بلکه به قلب‌های شما می‌نگرد و آن کسی را که قلب صالحی دارد مورد مهر و رحمت خود قرار می‌دهد و شما همگی فرزندان آدمید و محبوب‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.»

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طول دوران حیات پربرکت‌شان، بارها ملاک برتری انسانها بر یکدیگر را، تقوی الهی بیان کرده و نژادپرستی را مخالف حقایق راستین دین اسلام دانسته‌اند که در زیر به چند نمونه اشاره می‌گردد:

۳.۱ - ازدواج جویبر و ذلفا

یکی از نمونه‌های بارز مساوات اجتماعی در سیره‌ی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ازدواج جویبر و ذلفا است.
جویبر از اهالی یمامه بود. وی که در زمره‌ی مسلمانان خالص در آمده بود، مردی کوتاه قامت، زشت‌رو و تنگدست بود؛ اما باطنی زیبا و روحی لطیف داشت.
روزی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او گفت: «چه خوب است که ازدواج کنی تا پاکدامنی خود را حفظ کنی.»
جویبر گفت: ‌ای رسول‌خدا چگونه؟ در حالی که من نه حسبی، نه مالی و نه جمالی دارم. چه کسی رغبت می‌کند با من ازدواج کند؟
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «ای جویبر! خداوند به وسیله‌ی اسلام بسیاری از کسانی را که در جاهلیت محترم و شریف بودند پایین آورد و بسیاری از آنان که خوار و بی‌مقدار بودند را بالا آورد... بی‌گمان محبوب‌ترین مردم نزد خدا در روز قیامت، فرمان‌بردارترین آنان نسبت به خدا و با تقواترین‌شان است.»
سپس به او پیشنهاد داد تا با «ذلفا» دختر زیاد بن لبید (از بزرگان انصار) ازدواج نماید.
وقتی که زیاد با این ازدواج به دلیل هم‌شأن نبودن جویبر با آنها، مخالفت کرد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به زیاد فرمود: «ای زیاد! جویبر مؤمن است و مرد مؤمن شایسته و همتای زن مؤمن است. پس با این ازدواج موافقت کن و مخالفت نکن.»
[۱۵] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۵، ص۳۴۰ تا ۳۴۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.    
[۱۶] عاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، ج۲۰، ص۶۸، قم، آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    


۳.۲ - نزاع عبدالرحمن با غلام

نیز روزی غلام سیاهی با «عبدالرحمن بن عوف» که از بزرگان عرب به شمار می‌رفت، نزاع‌شان گرفت. عبدالرحمن خشمگین شد و به غلام گفت: ‌ای سیاه‌زاده! هنگامی که این سخن به گوش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید، برآشفت و فرمود: «هیچ سفیدزاده‌ای بر سیاه‌زاده جز به حق (تقوا) برتری ندارد.
[۱۷] شریف قرشی، باقر، النظام السیاسی، ص۲۰۸، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۲ق.


۳.۳ - مصاحبت پیامبر با فقرا

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همواره با افراد پاک و با ایمان مانند سلمان، ابوذر و بلال و... همنشین بود و برای وی تفاوتی نمی‌کرد که این افراد پاک از اشراف باشند یا از فقرا. برای وی، تنها تقوا و ایمان ملاک بود.
روزی گروهی از سران قریش نزد رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده و گفتند: ‌ای محمد! آیا به مصاحبت با این افراد خشنود گشته‌ای و توقع داری ما از آنها پیروی کنیم و در کنار آنها بنشینیم؟ اگر آنها را از خود دور سازی، شاید نزد تو بیاییم و از تو پیروی کنیم و به عنوان دوستانت در اطرافت باشیم.
در این هنگام آیه ۵۲ سوره مبارکه انعام نازل شد و خداوند به رسولش فرمود: «و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغداوة و العشیّ یریدون وجهه؛
[۱۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۱ ص۱۵۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق، چاپ اول.    
[۱۹] طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۲.    
و کسانی که صبح و شام پروردگارشان را می‌خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن.»
راویان می‌گویند: زنی سیاه پوست، فقیر و تنگدست در مسجد به سر می‌برد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدتی او را ندید و جویای حالش شد. به آن حضرت گفتند: او از دنیا رفته است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آزرده خاطر گشته و به یاران خویش فرمودند: «چرا به من خبر ندادید.» ؟ آن گاه از یاران خود خواست که وی را به مزار او راهنمایی کنند.
[۲۰] شریف قرشی، باقر، النظام السیاسی، ص۳۰۵، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۲ق.

همچنین درباره بلال حبشی هنگامی که حرف «شین» را «سین» تلفظ می‌کرد و برخی از منافقان این را دستاویزی برای مسخره کردن او قرار داده بودند، فرمود: «سین بلال نزد خدای متعال شین است. به راستی که سین بلال بهتر از شین شماست.»
[۲۱] حلی، احمد بن فهد، عدةالداعی و نجاح الساعی، ص۲۷، بیروت، دارالمرتضی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
[۲۲] طبرسی، حسین بن محمد، مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۷۸، بیروت، موسسه آل البیت لاحیا ءالتراث، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.    


پس با توجه به موارد ذکر شده و نیز شواهد فراوان دیگری که اینجا مجال پرداختن به آنها نیست، به این حقیقت خواهیم رسید که میزان ارزش انسان‌ها قوم، قبیله، نژاد، ثروت و امثال این‌ها نیست بلکه بازگشت همه ارزش‌ها به ایمان و تقوای الهی است، آن‌چنان که خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «صبغة الله و من احسن من الله صبغة؛
[۲۳] بقره/سوره۲، آیه۱۳۸.    
رنگ الهی (رنگ ایمان و توحید بپذیرید) و چه رنگی بهتر از رنگ خدایی است؟»

۱. ↑ حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۲. ↑ طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، ج۱۸، ص۴۸۹-۴۹۱.    
۳. ↑ حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج۹ ص۹۰، بیروت، دارالفکر، بی تا.
۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۲۰۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    
۵. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۱۹۹، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    
۶. ↑ یعقوبی، محمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۰، بیروت، دارصادر، بی تا.    
۷. ↑ مجلسی، مجمدباقر، بحار الانوار، ج۷، ص۲۴۱، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.    
۸. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۳۴۲، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
۹. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، ج۸، ص۴۸۲، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.    
۱۰. ↑ حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، ص۳۴، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۱. ↑ یعقوبی، محمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۰، بیروت، دارصادر، بی تا.    
۱۲. ↑ تقی الدین، احمد بن علی، الامتاع الاسماع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، ج۱، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
۱۳. ↑ حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، قم، ص۳۴، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
۱۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶ ص۳۴۲، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
۱۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۵، ص۳۴۰ تا ۳۴۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.    
۱۶. ↑ عاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، ج۲۰، ص۶۸، قم، آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
۱۷. ↑ شریف قرشی، باقر، النظام السیاسی، ص۲۰۸، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۲ق.
۱۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج۱ ص۱۵۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق، چاپ اول.    
۱۹. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۲.    
۲۰. ↑ شریف قرشی، باقر، النظام السیاسی، ص۳۰۵، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۲ق.
۲۱. ↑ حلی، احمد بن فهد، عدةالداعی و نجاح الساعی، ص۲۷، بیروت، دارالمرتضی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
۲۲. ↑ طبرسی، حسین بن محمد، مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۷۸، بیروت، موسسه آل البیت لاحیا ءالتراث، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.    
۲۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۸.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پرهیز از تبعیض نژادی در سیره رسول الله(ص)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۱۱.    


رده‌های این صفحه : تبعیض نژادی | سیره اجتماعی پیامبر | فضائل اخلاقی پیامبر | مبارزه پیامبر با عقاید باطل | مساوات در سیره معصومان
جعبه ابزار