پروست آدریئن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پروست، آدریئن یک پزشک فرانسوی است که برای اولین بار وجود وبا در موسم
حج را گزارش کرد.
آدریئن آشیل پروست (Adrien Achille Proust) به سال ۱۸۳۴م. در اور ـ ئه ـ لوار (Eure-et-Loir) فرانسه زاده شد. پس از دریافت لیسانس علوم و هنر، در سال ۱۸۶۶م. موفق به اخذ دکتری
طب شد و مدتی مدیریت یکی از بیمارستان‌های قدیمی
پاریس را بر عهده داشت. پس از دریافت مدرک پروفسوری تا سال ۱۸۸۵م. عضو علمی دانشگاه پاریس بود. در سال ۱۸۸۹م. در آکادمی پزشکی
فرانسه پذیرفته شد
و همواره در محافل پزشکی فرانسه حضور داشت.
پروست بیش از سی سال به تحقیق و
تبلیغ برای پیشگیری از
وبا پرداخت و سفرهای فراوان به کشورهای جهان از جمله کشورهای
مسلمان و خاور میانه داشت. به سال ۱۸۶۹م. در خلال تحقیقات خود برای بررسی راه‌های ورود بیماری وبا به اروپا از طریق روسیه، سفری نیز به
ایران داشت و مورد استقبال فتحعلی شاه قاجار قرار گرفت.
وی میان سال‌های ۱۸۸۴م. تا ۱۹۰۳م. به عنوان بازرس ارشد
بهداشت بین الملل فعالیت کرد و در کنار تالیف آثار متعدد در زمینه بهداشت و سلامت، اثر ماندگار خود با نام «La défense de l'Europe contre le choléra» (دفاع اروپا در برابر وبا) را که حاصل این تحقیقات است، به سال ۱۹۰۳م. در پاریس منتشر کرد و در همان سال به علت سکته مغزی در پاریس درگذشت.
شهرت پروست بیشتر به سبب فرزندش مارسل پروست، رمان نویس معروف فرانسوی، است.
به رغم برخی گزارش‌ها از وجود وبا در
مکه در طول تاریخ،
گزارشی از آغاز وبا در مکه در دست نیست. برخی بر این باورند که بیماری وبا در مکه وجود نداشته تا این که در سال ۱۲۴۶ق./۱۸۲۵م. گروهی از
حاجیان هندی این بیماری را به مکه منتقل کردند.
بیماری وبا در سال‌های ۱۸۹۰، ۱۸۹۲، ۱۸۹۳، ۱۸۹۵، ۱۹۰۲م./۱۳۰۷، ۱۳۰۹، ۱۳۱۰، ۱۳۱۲، ۱۳۱۹ق. در موسم حج و در میان حاجیان با شدت بیشتر شیوع یافت و جان افراد فراوان را گرفت.
این دوره زمانی (پایان قرن نوزدهم م.) شاهد رقابت دولت‌های استعمارگر در تصاحب ممالک اسلامی و بهانه جویی ایشان در تضعیف و تجزیه امپراتوری عثمانی بود. دولت انگلستان،
حجاز و مکه را به دلیل وجود
چاه زمزم و دفن
قربانی در
منا ، خاستگاه وبا شمرد و با این بهانه، درصدد ایجاد ردپایی در حجاز بود. در مقابل، دولت فرانسه که بیشترین شمار کشورهای مسلمان را زیر سلطه خود داشت، تحقیقات و کنفرانس‌های بین المللی، از جمله نخستین آن‌ها یعنی کنفرانس استانبول در سال ۱۸۶۶م. را در بررسی مساله حج و گسترش وبا انجام داد. آدرین پروست به دلیل تخصص در طب و مسؤولیت و نقش بین المللی در زمینه پیشگیری از بیماری وبا، مامور تهیه گزارشی در این زمینه شد
و در سال ۱۸۹۳م./۱۳۱۰ق. به
جزیرة العرب رفت و در ایام حج به بررسی وضعیت بهداشتی حج گزاران پرداخت. این گزارش‌ها در چند بخش سفر حج، بندر
جده ، شهر مکه، اعمال و
مواقف حج ، قرنطینه، و نقش دولت‌ها درخور بررسی است.
پروست سفر حج را در کنار دیگر اجتماعات بشری و مسافرت‌ها، یکی از سبب‌های انتقال وبا می‌داند. از نظر وی، ازدحام جمعیت در حج و مسیر آن، وجود افراد ضعیف و ناتوان از نظر مالی به رغم انحصار وجوب حج به افراد متمکن و
مستطیع ، همراهی اطفال و
زنان باردار و افراد کم توان، مسافرت حاجیان مناطق عقب افتاده مانند اهالی جنوب
هند و جاوه که معدن بیماری وبا هستند، مسافرت در بیابان‌های گرم، آشامیدن آب گرم و آلوده از دست قبایل مختلف، پرداختن به اعمال طاقت فرسا به محض رسیدن به مکه، پوشیدن لباس احرام که سر را از تابش
آفتاب نمی‌پوشاند، ممنوع بودن کشتن حشرات ناقل بیماری هر چند اگر به بدن چسبیده باشند، اصلاح سر و صورت و ناخن‌ها در سلمانی‌ها، و دفن قربانی در گودال‌های نه چندان عمیق که با توجه به افزایش جمعیت حاجیان، گریزی از آن نیست، زمینه ساز شیوع وبا است. البته وی بر آن است که به سبب وجود آمونیاک در خاک منا، قربانی به سرعت تحلیل می‌شود و اثری از آن که موجب
عفونت گردد، تا حج سال بعد باقی نمی‌ماند.
وضعیت غیر بهداشتی شهرهای جده و مکه نیز در این میان مؤثر بوده است. آب و هوای گرم، فقدان امکانات بهداشتی، آب آلوده و ناسالم، نزدیکی محل ذخیره
آب به توالت، و دفع غیر بهداشتی از جمله عوامل بیماری زا در شهر جده بوده‌اند. با افزایش جمعیت در ۱۵ روز منتهی به موسم حج و همچنین در پایان مراسم حج و زمان بازگشت حاجیان، به این مشکل افزوده می‌شد. در سال ۱۸۹۲م. فراوانی بیماران و اجساد مبتلایان به وبا در میدان‌ها و خیابان‌های جده و کنار خزینه‌های آب، آلودگی را افزایش داد.
بر پایه گزارش پروست،
مکه شهری است با ۶۰ هزار تن جمعیت که حدود ۸۰% ساکنان آن، هندی و جاوه‌ای و ۱۸% عرب و ۲% ترکان هستند.
این شهر در موسم حج میزبان ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار حج گزار است که برخی به مدت یک یا چند سال و برخی نیز چند ماه تا چند روز پیش از شروع مناسک حج، در آن اقامت می‌گزینند. او با اشاره به برخی باورهای مکیان از جمله مداوای
زن نازا با
سحر و
جادو ، طالع بینی از روی استخوان، اعتقاد به احضار
ارواح ، و قربانی شدن برخی زنان به دست روح شروری به نام نزار، بیشتر زنان مکه را در طب گیاهی چیره دست می‌خواند.
از نظر جغرافیایی، مکه در گودی قرار گرفته و آب
باران‌های اندک آن راه به جایی ندارد و به رغم وجود خیابان‌های نسبتا وسیع، مجرایی برای دفع بهداشتی فاضلاب در آن ساخته نشده است. در جنوب غربی این شهر، محله سیاهان با خانه‌های گلی قرار دارد که حدود سه تا چهار هزار تن در آن ساکن هستند. در کنار آن، محل گردآوری زباله‌های مکیان قرار دارد و با فاصله حدود ۳۰۰ متر، استخر آبی به طول۲۰ متر و عرض ۱۰ متر دیده می‌شود که برای آبیاری مزارع صیفی و
نخلستان‌ها استفاده می‌شود. آب آشامیدنی مکه از
چشمه رائق و از سمت طائف و منا با استفاده از آبراهه‌ای سرپوشیده به مکه آورده می‌شود؛ ولی در مسیر آن، حفره‌ها و چاه‌هایی برای آب رسانی به منازل و پیرامون مکه ایجاد شده که موجب آلودگی آن می‌گردد.
پروست با اشاره به وضعیت
قرنطینه ، آن را نیز ناکارآمد می‌خواند. در نزدیکی جده، هنگام بازگشت حاجیان از مکه، قهوه خانه‌ای برای قرنطینه اختصاص یافته است؛ اما کمبود امکانات و وجود تنها یک پزشک، این مکان را به محل نگهداری اجساد و بیماران تبدیل کرده است. چه بسا افراد سالم که به دلیل چهره خسته خود و اشتباه نگهبانان، در کنار بیماران محکوم به
مرگ جای می‌گیرند و همه آنان ملتمسانه به دنبال اندکی
آب و غذا به چند برابر قیمت هستند.
پروست با مقایسه آمار حاجیان وارد شده به جده در سال ۱۸۹۳م. که افزون بر ۹۰۸۵ تن بوده‌اند و در بازگشت ۵۱۶۵ تن بندر ینبع را ترک کرده‌اند، نتیجه می‌گیرد که ۴۰% ایشان به دلیل وبا جان خود را از دست داده‌اند. بر پایه گزارش وی، در این سال، به دلیل نبود افراد کافی برای حمل و دفن اجساد، خیابان‌های شهر مکه لبریز از اجساد وبا زدگان بود و بیماران بسیار در خانه‌های این شهر بدون طبیب و
درمان با مرگ روبه رو بودند. در راه حج نیز مبتلایان فراوان از کاروان‌ها جا می‌ماندند و یا کاروانیان کسانی را که امیدی به بهبودشان نبود، از روی
شتران به زمین می‌انداختند و باور داشتند آنان که در
حجاز بمیرند، روحشان به
بهشت راه می‌یابد.
پروست معتقد است که هر چه بهداشت فردی بهتر باشد، نیاز به اجبار و قوانین عمومی کمتر می‌شود. وی برخی از کوشش‌های
دولت عثمانی را در ارتقای بهداشت
حج می‌ستاید؛ از جمله: ایجاد هیئت تنظیف مکه متشکل از افسری عثمانی و چهار پزشک از شهرهای مکه و
مدینه و جده و قمران که موظف به نظافت شهر مکه و منا و حفر چاه برای قربانی و تدفین
مردگان بود. همچنین دولت عثمانی در سال ۱۸۹۴م. بودجه‌ای برای احداث و گسترش درمانگاه‌ها و بیمارستان در حجاز تصویب نمود و نماینده‌ای ویژه را در این زمینه تعیین کرد. به رغم جدیت و حسن نیت حکومت عثمانی در این زمینه، به دلیل توافق نیافتن نماینده عثمانی با شریف مکه و عدم پذیرش شیوه‌های جدید از سوی فرهنگ عمومی و بادیه نشینان، این کوشش‌ها نتیجه‌ای نداشت. برای نمونه، یک دستگاه ضدعفونی کننده بزرگ (ctuve) با هزینه بسیار به مکه آوردند تا لباس حج گزاران را تمیز و ضدعفونی کند. اما با رواج این شایعه که استفاده از این دستگاه موجب برهنگی و دیده شدن بدن زنان خواهد بود، بادیه نشینان به آن هجوم آوردند و پیش از پیاده شدن آن از ارابه، بخشی از آن را منهدم کردند و بقیه را به دره‌ای افکندند. نیز در سال ۱۸۹۴م. شمار مردگان شهر مکه افزایش نسبی یافت و پزشکان علت آن را التهاب معده ناشی از آلودگی
آب زمزم دانستند. اما حکومت توان بستن ورودی چاه زمزم را نداشت و تنها به حاجیان توصیه می‌کرد تا از آن کمتر بنوشند.
پروست به برخی احکام و روایات بهداشتی
اسلام اشاره می‌کند؛ از جمله
روایتی از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که فرموده است: «اگر در جایی بیماری عمومی مانند وبا دیدید، به آن جا وارد نشوید و از آن جا نیز خارج نگردید.»
به گزارش وی، در سال ۱۸۹۴م. با این که بلیط کشتی‌ها ارزان تر بود، به دلیل انتشار خبر وبا در مکه، حاجیان کمتری از شمال و از طریق سوئز به جده آمدند و غیبت حاجیان
الجزایری کاملا نمایان بود.
او به رغم نگاه انتقادی به وضعیت بهداشتی شهرهای جده و مکه و توصیه به رعایت بهداشت فردی محیطی و تهیه
آب سالم، باور دارد که عامل اصلی وبا، مسافرانی از هند و جاوه زیر سلطه و نظارت انگلیس هستند و دولت انگلیس باید وبا را در آن سرزمین‌ها مهار کند. وی به نقل از دکتر صالح صبحی، مسؤول کمیته بهداشتی حاجیان
مصر در مکه به سال ۱۸۹۲م. پیشنهاد می‌کند که یک سال برای حج اهالی جنوب اختصاص یابد و سال دیگر برای حج اهالی شمال که بیشترشان سالم هستند، در نظر گرفته شود. نیز با توجه به سهولت و سرعت سفر با کشتی بخار که می‌تواند به سرعت انتقال
وبا بینجامد، قرنطینه تقویت گردد.
حضور پروست در شهر
جده و مشاهده ورود و خروج حج گزاران، مسلم است. اما به رغم برخی دیدگاه‌ها،
سفر وی به حرمین بعید به نظر می‌رسد. خود وی نیز از حضور در حرمین سخن نگفته و از شهر مدینه گزارش نداده و گزارش‌های مربوط به شهر مکه را از مستشرقانی مانند هورگرونیه و لئون راچز نقل می‌کند.
گزارش سفر پروست به جزیرة العرب و جده، نخستین بار به سال ۱۸۹۵م. در مقاله‌ای با نام ˝Le Pèlerinage de la Mecque et la Propagation des épidémies˝ (سفر به مکه و انتشار بیماری‌های فراگیر) در نشریهla Revue des Deux Mondesمنتشر شد. دیدگاه‌ها و تحقیقات کامل وی در زمینه بهداشت حج در کتاب "L'orientation nouvelle de la politique sanitaire" (رویکردی نوین به سیاست‌های بهداشتی) انتشار یافته است. این کتاب با عنوان الاتجاه الجدیدة للسیاسة الصحیه در حال ترجمه به زبان عربی است.
(۱) الحجر الصحی فی الحجاز، جولدن صاری یلد، ترجمه، ترکی عبدالرزاق، برکات، الریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث الدراسات الاسلامیه، ۱۴۲۲ق.
(۲)سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی، ترجمه، انصاری، تهران، مشعر.
(۳)شفاء الغرام، محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۴) صحیح مسلم، مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر.
(۵) المعجم الکبیر،الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«پروست آدریئن».
