پلکان کعبه (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پلکان کعبه در کعبه از سال‌های دور از دو پلکان استفاده می‌شده است: پلکان خارجی برای ورود به درون
کعبه و پلکان داخلی برای صعود بر بام آن.
به گزارش ازرقی، پلکان خارجی تا پیش از بازسازی کعبه پنج سال پیش از
بعثت، در ورودی خانه کعبه هم‌سطح با زمین بود. در این بازسازی، نخستین بار با هدف ایجاد مانع برای ورود سیل و نیز پیشگیری از ورود افراد بدون اجازه
متولیان کعبه، این در به بالاتر از سطح زمین انتقال یافت.
به گزارشی،
ابوحذیفة بن مغیره مخزومی پیشنهاد بالا بردن در و ساخت نردبان ورودی را در این بازسازی مطرح کرد.
از آن پس، واردشوندگان به کعبه، کفش‌های خود را می‌کندند و زیر نردبان ورودی قرار می‌دادند.
در فتح
مکه (۱۰ق.)
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) بر پلکان کعبه ایستاد و خطبه مشهورش را قرائت فرمود.
نیز در گزارشی، از صعود
ابوذر، صحابی مشهور پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، بر نردبان کعبه و تکیه بر باب الکعبه و نقل حدیثی در فضیلت‌های
اهل بیت: یاد شده است.
از آن پس، پلکان و نردبان خارجی بارها تعمیر، بازسازی و تعویض شد و گزارشگران در دوره‌های گوناگون به وصف آن پرداخته‌اند.
به گزارش ازرقی (م. پس از ۲۴۱ق.) این پلکان از چوب ساج و به طول ۵/۸ ذرع (کمی بیش از ۴ متر) و پهنای ۵/۳ ذرع (نزدیک به ۲ متر) و دارای ۱۳ پله بوده است.
در سده پنجم ق. پهنای نردبان به حدی بوده که ۱۰ تن هم‌زمان می‌توانستند از آن استفاده کنند. ورود به درون کعبه در روزهای خاص برای همگان امکان داشت. پس از انتقال نردبان به نزدیکی
باب الکعبه، مردم به درون کعبه رفته،
نماز می‌خواندند.
نردبان کعبه در سده ششم ق. همچون منبری بزرگ با نُه پله وصف شده که بر پایه‌هایی چوبین سوار بود و از چهار چرخ برای سهولت در جابه‌جایی بهره می‌برد. در هنگام نیاز، این نردبان به نزدیکی باب الکعبه انتقال می‌یافت و بالاترین پله با آستانه در مماس می‌شد.
از این دوره تا سده هشتم ق. گزارشی در باره پلکان خارجی نیافتیم. در سال ۷۶۶ق. به دستور سلطان مملوکی
مصر، شعبان بن حسین (حک: ۷۶۴-۷۷۸ق.) نردبانی تازه نیز برای کعبه ساخته شد.
این نردبان همچون پلکان سده ششم ق. چهار پایه‌ای منبر‌مانند بود که هنگام ورود به درون کعبه به نزدیک باب الکعبه منتقل می‌شد.
در سال ۸۱۴ق. برخی از قسمت‌های چوبی این پلکان تعمیر شد.
به سال ۸۱۸ق. سیف الدین شیخ محمودی، مشهور به
مؤید چرکسی (حک:
۸۱۵-۸۲۴ق.) منبر و نردبانی برای کعبه فرستاد که در موسم
حج همان سال جایگزین منبر و نردبان پیشین شدند.
بر این اساس، گزارش مربوط به ارسال نردبانی برای کعبه به سال ۸۱۷ق. به دست سیف الدین شیخو سلطان مصر
صحیح به نظر نمی‌رسد.
در گزارشی مربوط به سال ۱۰۴۰ق. در دوران
عثمانی آمده است که پلکان خارجی کعبه با طول تقریبی چهار متر دارای هفت پله از چوب صنوبر بود که ورق‌های مسی و آهنی داشت. این پلکان بر چهار چرخ مسی سوار بوده است.
در سال ۱۰۹۷ق. احمد پاشا، حکمران عثمانی
جده و شیخ حرم، پلکان کعبه را تعویض کرد و برای آن نرده‌ای قرار داد. این پلکان نخستین بار در ۱۶
رمضان همان سال بهره‌برداری شد.
کردی (م،۱۴۰۰ق.) در باره ارسال پلکان‌هایی از سوی حاکمان و بزرگان هند برای کعبه در سده‌های ۱۲ و ۱۳ق. آورده است: حسین حمیدان هندی، از حاکمان محلی هند، پلکانی برای کعبه فرستاد که به سال ۱۱۱۶ق. به جده رسید. با خودداری سلیمان پاشا، حکمران جده، از پذیرش آن، این نردبان تا سال ۱۱۲۷ق. در جده ماند. در این سال، محمد پاشا، حکمران جده، آن را خرید و به کعبه فرستاد. در روز پنجشنبه ۱۴
جمادی الثانی همان سال، این نردبان جایگزین پلکان پیشین شد. چهار روز بعد، شریف مکه به بهانه دریافت نکردن مجوز از دولت عثمانی، پلکان تازه را برداشت و آن را به خانه شیخ عبدالقادر شیبی، پرده‌دار کعبه، فرستاد. در پی دریافت اجازه از دربار عثمانی و پس از رنگ‌آمیزی و تزئین، از این پلکان بهره‌برداری شد.
محمد منورخان هندی نیز به سال ۱۲۴۰ق. پلکانی ۱۱پله‌ای از چوب
ساج به ارتفاع دو متر و با دو متر پهنا و پنج متر طول برای کعبه فرستاد. این پلکان تا اواخر سده ۱۴ق. در مسجدالحرام کنار دیوار برابر زمزم بود و هنگام درون شدن به کعبه استفاده می‌شد. این پلکان که ویژه مردان بود، چندین بار تعمیر شد. در گوشه‌ای از آن، نام فرستنده و تاریخ ارسال آن به کعبه نقش بسته بود.
در سال ۱۳۰۰ق. کلب علیخان، نایب السلطنه رامپور از شهرهای هند بین دهلی و حیدر آباد، پلکانی برای کعبه فرستاد که ۱۴ پله داشت و در پی دریافت اجازه از دولت عثمانی، بهره‌برداری شد. این پلکان با ورق‌های نقره‌ای به ارزش ۸۵۳۶۴
روپیه تزئین شده بود. به علت تزئینات بیش از حد، به صلاحدید دانشوران، از این نردبان برای ورود بانوان به درون کعبه استفاده می‌شد. این نردبان تا مدتی بدون استفاده رها شده بود. بعدها
بنی‌شیبه، کلیدداران کعبه، نقره‌ها و چوب‌های آن را تصرف کردند و اثری از آن باقی نماند.
به سال ۱۳۷۵ق. به دستور ملک
سعود بن عبدالعزیز (حک:
۱۳۷۳-۱۳۸۴ق.) ساخت پلکانی برای کعبه آغاز شد. این پلکان ۱۱ پله‌ای با بهره‌گیری از چوب‌های قوی و روکش‌های نقره‌ای مزین به نقش و نگار عربی طلایی رنگ، در کارگاهی در مصر ساخته شد. این نردبان در روز چهارشنبه پنجم
ذی‌حجه سال ۱۳۷۶ق. به کعبه رسید. روز بعد، ملک سعود با همراهی گروهی از سران کشورهای اسلامی حاضر در مراسم حج، برای شست‌وشوی درون کعبه آن را افتتاح کردند.
کردی در وصف نردبان خارجی کعبه، به دو‌گونه نردبان در دوران خود اشاره دارد. گونه اول، نردبانی کوچک بود که تنها یک تن می‌توانست از آن بالا رود. گونه دوم، پلکانی متحرک و عریض بود که چند نفر از آن بالا می‌رفتند. از این گونه دوم، دو عدد کنار چاه
زمزم نگهداری می‌شد و در صورت نیاز به کنار کعبه انتقال می‌یافت.
با توجه به متحرک بودن پلکان خارجی، از آن در مواردی چون شست‌وشوی کعبه، نصب پرده آن، ورود منصب‌داران
سعودی و میهمانان ویژه برای نمازگزاردن، و مراسم مربوط به تعمیرات و گسترش‌های
حرم استفاده می‌شود. به گفته کردی، ورود به کعبه در طول سال به ندرت به بیش از ۱۵ مورد می‌رسید.
پس از آن‌که کعبه در رویداد بازسازی آن در پنج سال پیش از
بعثت به دست
قریش با بهره‌گیری از چوب وگل مسقف شد، نخستین پلکان داخلی کعبه برای صعود به پشت بام ساخته و بهره‌برداری گشت. این پلکان چوبی در
رکن شامی قرار داشت و ثابت بود.
به سال ۶۴ق. و هنگام بازسازی کعبه به دست
عبدالله بن زبیر، نردبان چوبی دیگری جایگزین آن شد.
حجاج بن یوسف ثقفی، امیر حجاز در دوران
عبدالملک بن مروان، به سال ۷۴ق. هم‌زمان با تخریب بنای ابن زبیر، این پلکان را ویران کرده و پلکانی دیگر در همان مکان ساخت.
بر پایه گزارش‌های مربوط به سده سوم ق. ارتفاع این پلکان ۲۰ ذرع (حدود ۱۰ متر) و پهنای آن کمی بیش از نیم متر بود.
در بخش پایین پلکان و در کنار دیوار کعبه، دری از چوب ساج و به ارتفاع ۵/۳ ذرع (کمتر از دو متر) و به پهنای کمی بیش از نیم متر قرار دادند. این در تا هنگام
متوکل عباسی بدون تزئینات بود. وی دستور داد که آن را با نقره تزئین کنند و قفلی نقره‌ای برای آن بسازند. نیز دری دیگر از چوب ساج به ابعاد ۵/۲ ذرع (کمی بیش از یک متر) در ۲
ذرع (یک متر) در سقف کعبه قرار دادند.
از این هنگام تا سده ششم ق. گزارشی در باره آن پلکان یافت نشد. به سال ۵۴۲ق. پلکان داخلی کعبه تعمیر گشت.
منابع
سده نهم ق. به وجود ۳۸ پله برای نردبان داخلی اشاره دارند.
برخی از پله‌های این پلکان به سال ۸۱۴ق. تعمیر شدند.
از این هنگام تا سده ۱۲ق. گزارشی از وضعیت پلکان داخلی کعبه به دست نیامد. احتمال می‌توان داد که در این دوره طولانی، آن پلکان بارها تعویض و تعمیر شده باشد.
در دوره حکومت سلطان مصطفی دوم عثمانی (حک:
۱۱۰۶-۱۱۱۵ق.) به سال ۱۱۰۹ق. هنگام تعمیر سقف کعبه، پلکان داخلی تعویض شد. هفت پله آن را از سنگ مرمر و بقیه را از چوب ساج ساختند.
پلکان کعبه به سال ۱۰۳۹ق. بر اثر سیل از جای کنده شد.
سال بعد با تعمیرات بنیادین ساختمان کعبه به دستور سلطان مراد چهارم (حک:
۱۰۳۹-۱۰۴۰ق.) چوب و یکی از پله‌های پلکان کعبه تعویض شد.
این پلکان ۲۹ پله‌ای و دایره‌شکل در دیواری سنگی محصور بود.
به سال ۱۳۷۵ق. در دوره ملک سعود، پلکان کعبه تعویض شد. پلکان تازه نقره‌اندود بود و به انواع نقش و نگارهای عربی طلایی مزین گشت.
این پلکان میان دو دیوار اصلی
کعبه، یعنی
حجر اسماعیل و دیوار شرقی، و دو دیوار دیگر درون کعبه محصور بود و برای آن ورودی جداگانه‌ای با قابلیت قفل شدن تعبیه کرده بودند. این پلکان پنجره و نورگیر نداشت و مسیرش تاریک بود. از این رو، بهره‌گیری از وسایل نورافشان برای استفاده از آن ضرورت داشت. پلکان ۱۳ پله مرمرین و ۲۲ پله چوبی ضخیم داشت. پهنای پله‌ها از ۶۲ تا ۶۵ و ارتفاع آن‌ها از ۲۴ تا ۳۵ سانتی متر بود و تنها یک تن می‌توانست از آن‌ها بالا برود. از پله سوم به بعد، نرده‌ای کنار پلکان قرار داشت.
در روز ۲۳
رجب سال ۱۳۷۷ق. ورودی پلکان به بام کعبه تعمیر شد. برای این کار از چوب‌های کهن کعبه استفاده کردند و روی آن را با روکش‌هایی ویژه به طول ۱۸۵ و پهنای۱۱۰ سانتی متر پوشاندند تا از ورود آب به درون کعبه پیشگیری شود.
در ۱۹
شعبان همان سال، پلکان داخلی کعبه بار دیگر تعمیر شد.
در دوره حکومت
خالد بن عبدالعزیز سعودی (حک:
۱۳۹۵-۱۴۰۲ق) پلکان کعبه تعویض و پلکانی از جنس آلومینیوم قوی برای آن ساخته شد. در دوره ملک فهد (حک:
۱۴۰۲-۱۴۲۶ق.) ضمن تعمیر بنیادین کعبه، پلکان داخلی کعبه نیز بازسازی شد. این پله‌ها را از شیشه ساختند تا نور درون کعبه افزوده شود. این تعمیرات در روز سه‌شنبه سی
جمادی الثانی سال ۱۴۱۷ق. پایان یافت.
۱) اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م،۸۸۵ق.) ، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛
۲) اخبار مکه: الازرقی (م،۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
۳) الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن۳ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م؛
۴) الامالی: الطوسی (م،۴۶۰ق.) ، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق؛
۵) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م،۷۴۸ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
۶) تاریخ عمارة المسجدالحرام: فوزیه حسین مطر، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۶ق؛
۷) التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
۸) دلائل النبوه: البیهقی (م،۴۵۸ق.) ، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛
۹) رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م،۷۷۹ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛
۱۰) رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م،۶۱۴ق.) ، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م؛
۱۱) سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م،۴۸۱ق.) ، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش؛
۱۲) شفاء الغرام: محمد الفاسی (م،۸۳۲ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
۱۳) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م،۸۳۲ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
۱۴) فی رحاب البیت العتیق: محیی الدین احمد امام،اندلس، دار قرطبه؛
۱۵) مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق؛
۱۶) مفرحة الانام فی تاسیس بیت الله الحرام: زین العابدین بن نورالدین حسینی، به کوشش عمار عبودی نصار، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق؛
۱۷) منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م،۱۱۲۵ق.) ، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق؛
۱۸) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م،۱۲۹۰ق.) ، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله«پلکان کعبه»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۴/۲۰.
