|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ارتدکس روسی، کلیسای kelīsā-ye ortodoks-e rūsī، معروف به کلیسای نیکلای مقدس، بنایی تاریخی در خیابان مفتح جنوبی تهران است که در (۲۵/ ۷/ ۱۳۸۳ هـ.ش) با شماره ثبت ۲۱۲‘۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این کلیسا برای انجام مراسم مذهبی روس‌هایی ساخته شد که پس از انقلاب اکتبر به ایران مهاجرت کرده بودند. معمار آن نیکلای مارکوف بود و ساخت آن از (۱ اردیبهشت ۱۳۲۳ تا ۳۰ فروردین ۱۳۲۴ هـ.ش) انجام گرفت. ساختمان به سبک بیزانسی روسی طراحی شده و دارای پلان صلیبی یونانی با گنبد مرکزی و گنبدهای کوچکتر پله‌پله است. ویژگی‌های معماری شامل گنبدهای پیازی فلزی با صلیب، بازشوها و طاق‌های نیم‌دایره‌ای است. فضای داخلی ساده و محراب آن در انتهای شرقی بازوی طولانی قرار دارد. کلیسا نمونه‌ای برجسته از هنر بیزانسی روسیه در ایران و از لحاظ تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد. کلیسای اُرتُدکس روسی یا کلیسای نیکلای مقدس، بنایی متعلق‌به دوره پهلوی اول واقع در خیابان مفتح جنوبی (روزولت سابق)، در حدود تقاطع طالقانی (تخت‌جمشید سابق)، نبش کوچه عطارد. این بنا در (۲۵/ ۷/ ۱۳۸۳ هـ.ش) به شماره ۲۱۲‘۱۱ در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسیده است. این کلیسا عبادتگاه پیروان مذهب ارتدکس روسی است و به منظور اجرای مراسم دینیِ آن گروه از روس‌هایی که پس از انقلاب اکتبر روسیه به ایران کوچ کردند، ساخته شد. روس‌های مقیم ایران پیش از ساخت این کلیسا نیز، دارای کلیساهای مستقلی در ایران بودند؛ اما پس از پایان کار ساخت این کلیسا، اجرای مراسم و مناسکشان را به ساختمان جدید انتقال دادند. معمار بنا، بر‌اساس کتیبه واقع در دهلیز ورودی ساختمان کلیسا، نیکلای مارکوف روسی است. تاریخ آغاز ساخت بنا (۱ اردیبهشت ۱۳۲۳ هـ.ش/ ۲۱ آوریل ۱۹۴۴ م) و تاریخ پایان آن (۳۰ فروردین ۱۳۲۴ هـ.ش/ ۱۹ آوریل ۱۹۴۵ م) است. مارکوف در طراحی بناهای مذهبی (ساختمان مسجد امین‌الدوله، کلیسای حضرت مریم و کلیسای ارتدکس) الگوهای اصیل را در نظر داشته و به‌کارگیری روش‌های شخصی را به حداقل رسانده است. معماری بنا متأثر از هنر بیزانسی است؛ در کلیسای بیزانسی، استفاده از دو راهرو متقاطع صلیب‌مانند و ایجاد فضایی درونی که در محل تقاطع به یک گنبد اصلی ختم می‌شود، متداول بوده است. در نقاط مختلفِ بنا، گنبد اجرا می‌شود و در نمای بیرونی، گنبدها از پایین به بالا و از کوچک به بزرگ تکرار می‌گردند. کلیسای ارتدکس روسی نیز، از برخی مؤلفه‌های کلیسای بیزانسی برخوردار است و شباهت‌هایی هم با ساختمان «کلیسای جامع عید بشارت» دارد. این کلیسا یکی از نمونه‌های هنر بیزانسی روسیه در (سده ۱۵ م) است که در محدوده دیوار کرملین جای دارد. در این نمونه، گنبدها پله‌پله بزرگ‌تر می‌شوند و به اوج پیروزمندانه گنبد مرکزی، به سبک گنبدهای پیازی خاصِ روسی ختم می‌شوند. در این کلیسا، ترکیب حجمی بازشوها و طاقی‌هایی با طاق نیم‌دایره، سرپوش‌های کلاهخودمانند، تداوم گنبدهای پیازی برای تأکید بر گنبد مرکزی و بیرون‌زدگی پشت محراب از نمونه‌های این شباهت هستند. این کلیسا به عنوان یک بنای روسی دارای ویژگی‌های سبکی معماری ارتدکس از قبیل سرپوش‌های درخشان فلزی با صلیب‌های کوچک بر فراز گنبدها است. [۱]
«کلیسای ارتدوکس»، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران (بش).
[۲]
دانیل، ویکتور و دیگران، معماری مارکوف، تهران، ۱۳۸۲ ش، ص۱۴۳-۱۴۹.
کلیسا در زمینی تقریباً مستطیل‌شکل واقع شده است. حد عرصه را در جبهه شمالی و شرقیْ املاک مجاور و در جبهه غربی و جنـوبیْ خیابان اصلی و کوچه، تعـریف و تحدید می‌کند. ساختمان کلیسا در مرکزِ عرصه و روی صفه‌ای به ارتفاع تقریبی ۷۰ سانتی‌متر قرار دارد. دسترسی به ساختمان از طریق چند پله که در جبهه غربی تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. نقشه بنا به شکل صلیب یونانی است؛ بازوی بلند صلیب بـا جهت شرقی ـ غربی روی محور افقی و بازوی کوتاه‌تر با جهت شمالی ـ جنوبی روی محور عمودی گسترش دارد. در محل تقاطع بازوها، گنبد کلیسا اجرا شده است. شکل کروی گنبد از بیرون قابل مشاهده نیست؛ زیرا یک مکعب آن را احاطه کرده است. درِ ورودی کلیسا در منتها‌الیه بازوی بلند صلیب، در جبهه غربی قرار دارد. روبه‌روی درِ ورودی و در منتها‌الیه شرقی این بازو، محراب کلیسا واقع شده است. پشتِ محراب، فضایی مدور وجود دارد که از نمای بیرون ساختمان به شکل یک بیرون‌زدگی نیم‌دایره دیده می‌شود. همچنین در محدوده بین بازوی جنوبی و بازوی غربی کلیسا، حجم مکعب‌شکلی قابل مشاهده است که مربوط به اتاق واقع در داخل فضای کلیسا ست. فضای داخلی کلیسا پیرو نقشه ساختمان، ساده است و تقسیماتی ندارد. پس از درِ ورودی، فضای پیش‌ورودی و یک اتاق در سمت راست واقع است. اکنون (۱۳۹۶ هـ.ش) از این اتاق به‌عنوان فضای مکمل برای نگهداری و فروش کتاب و دیگر محصولات استفاده می‌شود. فضای پیش‌ورودی، در‌واقع بخش ابتدایی بازوی بلند کلیسا است که به وسیله دو لنگه درِ چوبی، از سالن نیایش جدا می‌شود. زیرِگنبد به عنوان فضای میانی کلیسا، محل ایستادن رهبران روحانی است. محراب در ۳/ ۱ پایانی بازو جای دارد و روی صفه‌ای با اختلاف چند پله بالاتر از فضای تالار واقع است. روی صفه، چند لنگه درِ چوبی مشبک کار گذاشته شده است که در مواقع لزوم محراب را بسته نگه می‌دارد. طاق محراب به شکل نیم‌دایره و مزین به آینه‌کاری است. در گزارش ثبتیِ بنا و منبعی دیگر که از معماری ساختمان آگاهی به دست می‌دهد، به آینه‌کاری محراب اشاره نشده است؛ از این‌رو، نمی‌توان درباره تاریخ اجرای تزیینات که آیا از ابتدای ساخت بنا وجود داشته یا بعدها به آن الحاق شده است، اظهار نظر کرد. پنجره‌های سالن نیایش که مزین به نقوش رنگی‌اند و لنگه‌طاق‌های زیر گنبد مرکزی که با موتیف‌های تکرارشونده گچ‌بری شده‌اند، از دیگر تزیین‌های ساختمان به‌شمار می‌آیند. کاسه داخلی گنبد نیز، ساده و بدون تزیین است و تنها به رنگ آبی ملایم رنگ‌آمیزی شده است. [۳]
دانیل، ویکتور و دیگران، معماری مارکوف، تهران، ۱۳۸۲ ش، ص۱۴۹.
[۴]
«کلیسای ارتدوکس»، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران (بش).
در سال‌های گذشته بر‌اثر راه‌اندازی خط شماره یک متروی تهران که از مجاورت کلیسا می‌گذرد، گنبد کلیسا از چند نقطه دچار ترک‌خوردگی شده است. به گفته یکی از مسئولان کلیسا، ضرورت استحکام‌بخشی بنا و گنبد، بارها به سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران گزارش شده، اما تاکنون هیچ پاسخ و اقدامی صورت نگرفته است. [۵]
طایفه، سیما، تحقیقات میدانی.
ابعاد و مقیاس ساختمان بزرگ و سترگ نیست، اما به‌دلیل نماسازی خاص آن، چشمگیر است. حجم بنا ساده و به تبعِ نقشه صلیبی‌شکل ساختمان، متشکل از ۴ بخشِ متصل‌به‌هم است. بلـوک‌های سیمانـی به‌کاررفتـه در نمـا، حس استحکام و استواری بنا را تقویت می‌کند. تکرار سه‌تایی و گاه دوتاییِ پنجره‌ها در نما دیده می‌شود. طاق پنجره‌ها و بازشوها به شکل نیم‌دایره و به شیوه بیزانسی طراحی شده‌اند. ورودی عرصه (از داخل خیابان) به‌وسیله سردر، متمایز شده است. بر فراز درِ ورودی ساختمان کلیسا نیز، دیواره‌ای با ۳ دهانه طاقِ نیم‌دایره به ارتفاع تقریبی دو متر اجرا شده است. داخل هر طاق، ناقوس‌های کلیسا آویخته شده است. پوشش ساختمان در ۴ بازو و بالای سردر ورودی عرصه به‌صورت شیروانیِ دوشیب است. ۳ گنبد پیازی کوچک، در بالای سردرِ ورودی عرصه، بالای ناقوس‌ها و بر فراز بخش مرکزی بنا (گنبد مرکزی کلیسا در محل تقاطع دو بازو) قرار دارد. گنبدهای پیازی‌شکل از پایین به بالا بزرگ‌تر می‌شوند و بالای هرکدام صلیبی نصب شده است. نماسازی بنا بیشتر با اجرای همین گنبدها که روکش فلزی طلایی و روکش فلس‌دار دارند، انجام شده است. خطوط مؤکد گرداگرد بازشوها، سرپوش‌های کلاهخودمانند بالای آن‌ها و نوار کنگره‌ای اجراشده بر لبه بام در همه بخش‌های ساختمان از دیگر عوامل نماسازی به‌شمار می‌آید. نمای اصلی ساختمان، نمای غربی آن است. این نما، مقابل ورودی عرصه واقع است که وجود ناقوس‌های کلیسا بر فراز آن بر شکوه بنا می‌افزاید. نماهای جنوبی و شمالی، دارای پنجره‌هایی منقوش است. نمای شمالی بسیار ساده است و تنها در بخش مرکزی آن بیرون‌زدگیِ نیم‌دایره‌ای دیده می‌شود. [۶]
طایفه، سیما، تحقیقات میدانی.
Ichto, www.province.ichto.ir. • طایفه، سیما، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کلیسای اُرتُدکس روسی»، ص۸۰. رده‌های این صفحه : دانشنامه تهران بزرگ | کلیساهای تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
