ابن‌ولید قمی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْنِ وَلیدِ قُمی، ابوجعفر محمدبن حسن بن احمد (د ۳۴۳ق/۹۵۴م)، محدث و فقیه امامی. تاریخ ولادت وی معلوم نیست، ولی از آنجا که از محمدبن حسن صفار (د ۲۹۰ق) بسیار روایت کرده (ابن بابویه، «مشیخه»، ص۴۳۴) و از سوی دیگر به قرینۀ عدم روایت مستقیم وی از احمدبن ابی عبداللـه برقی (د ۲۸۰ق به بعد) می‌توان ولادت او را درحدود ۲۷۰ق تخمین زد. از جزئیات زندگی وی نیز چیزی نمی‌دانیم، اما باتوجه به عبارت نجاشی (نجاشی، ص۳۸۳) که او را «شیخ القمّیین...» نامیده است و با بررسی مشایخ و شاگردان وی می‌توان نتیجه گرفت که ابن ولید زندگی خود را عمدتاً در قم گذرانده است. سعدبن عبداللـه اشعری، احمدبن ادریس قمی، عبداللـه برقی (د ۲۸۰ق) و احمدبن محمدبن عیسی اشعری (د ۲۸۰ق به بعد) می‌توان ولادت او را در حدود ۲۷۰ق تخمین زد. از جزئیات زندگی وی نیز چیزی نمی‌دانیم، اما باتوجه به عبارت نجاشی (نجاشی، ص۳۸۳) که او را «شیخ القمّیین...» نامیده است و با بررسی مشایخ و شاگردان وی می‌توان نتیجه گرفت که ان ولد زندگی خود را عمدتاً در قم گذرانده است. سعدبن عبداللـه اشعری، احمدبن ادریس قمی، عبداللـه بن جعفر حمیری، محمدبن یحیی عطار، محمدبن ابی‌القاسم ماجیلویه و علی بن ابراهیم قمی از جمله مشایخ او بوده‌اند (ابن بابویه، الخصال، ص۲۱، «مشیخه»، ص۵۱۵؛ نجاشی، ص۸؛ طوسی، الفهرست، ص۷۶؛طوسی، الفهرست، ص۸۹؛طوسی، الفهرست، ص۱۰۲).
معروف‌ترین کسانی که از وی روایت کرده اند، محمدبن علی ابن بابویه، ابن ابی جید، احمدبن شاذان، جعفر ابن قولویه، ابن داوود قمی و سلامه بن محمد ارزنی شایان ذکرند (ابن قولویه، ص۱۵، جم ؛ ابن بابویه، الخصال، ص۲۱؛ این شاذان، ص۹۷؛ نجاشی،ص۶۰؛نجاشی،ص۱۹۲؛ طوسی، الفهرست، ص۱۵۶). هارون بن موسی تلعکبری نیز با مکاتبه از ابن ولید اجازۀ روایت گرفته است (طوسی، الرجال، ص۴۹۵؛ دلائل الامامه، ص۱۴۱؛دلائل الامامه، ص۱۴۳؛دلائل الامامه، ص۱۸۷). در منابع رجالی بر وثاقت و تبحر وی در حدیث، فقه و رجال تأکیدشده است (نجاشی، ص۳۸۳؛ طوسی، الرجال، ص۴۹۵؛ طوسی الفهرست، ص۱۵۶؛ ابن داوود، ص۳۸۳-۳۸۴؛ به نقل از ابن غضائری). ظاهراً ابن ولید دارای روش خاص در جرح و تعدیل رجال و نقد احادیث بوده و از روایت برخی از احادیث و کتب روایی به جهت «موضوع» دانستن آنها یا جهات دیگر خودداری می‌ورزیده است (نجاشی، ص۳۲۹؛نجاشی، ص۳۵۴؛نجاشی، ص۳۷۳؛ طوسی، الرجال، ص۷۱؛طوسی، الرجال، ص۷۶؛طوسی، الرجال، ص۱۴۳؛طوسی، الرجال، ص۱۴۶).
ابن ولید دربارۀ «غلوم دارای آراء و نظرات خاصی بوده است. او مفهوم غلو را تا آنجا گسترش می‌داد که حتی اعتقاد به عدم وقوع سهو از نبی و امام را از نخستین درجات غلو می‌شمرد (ابن بابویه، فقیه، ج۱، ص۳۶۰؛ مفید، «تصحیح الاعتقاد»، ص۶۳-۶۶). از اینکه ابن ولید روایات مرسل را در نوادر الحکمه نپذیرفته (نجاشی، ص۳۴۸؛ طوسی، الرجال، ص۱۴۵)، شاید برآید که وی در این‌باره به «اصاله العداله» قائل نبوده است. اینکه آیا ابن ولید خود اینگونه نظرات را در قم رواج داده یا آن را از پیشینیان گرفته بوده، قابل مطالعه است، ولی به هر حال برخی از قمیان همانند ابن بابویه و حتی در در مواردی برخی از عراقیان چون ابن نوح سیرافی، شیخ طوسی و نجاشی در جرح و تعدیل روات از او پیروی نموده‌اند (ابن بابویه، فقیه، ج۲، ص۹۰-۹۱؛ نجاشی، ص۳۱۶؛نجاشی، ص۳۲۹؛نجاشی، ص۳۴۸؛ نجاشی، ص۷۷؛ نجاشی، ص۳۳۳؛ طوسی، الرجال، ص۴۴۷؛طوسی، الرجال، ص۴۶۹، طوسی الفهرست، ص۱۵۶). ابن ولید فرزندی به نام ابوالحسن احمد داشته که از پدر روایت کرده و مفید، غضائری و ابن عبدون نیز از او روایت کرده‌اند (مفید، الامالی، ج۱، ص۱۱-۱۲؛ طوسی، «مشیخه»، ص۵۸؛طوسی، «مشیخه»، ص۶۴-۶۵). احمد ظاهراً در بغداد اقامت داشته و چنانکه در داستان ابوبکر بغدادی ــ که ادعای نیابت امام زمان(ع) داشته ــ نقل شده، وی از جانب پدر و جماعتی دیگر در بصره نیز حاضر می‌شده است (طوسی، الغیبه، ص۲۵۵).
آثار: از ابن ولید ۳ اثر می‌شناسیم که هیچ‌یک اکنون در دست نیست: ۱. الجامع (ابن ندیم، ص۲۷۹؛ نجاشی، ص۳۸۳؛ طوسی، الفهرست، ص۱۵۶). ابن بابویه در مقدمۀ فقیه (ابن بابویه، فقیه، ج۱، ص۴) ضمن بر شمردن الجامع در شمار منابع کتاب خود، آن را از مراجع اصلی حدیث نزد محدثین معرفی می‌کند و اگرچه در آثار ابن بابویه نام این کتاب به تصریح جز در موارد معدودی (بن بابویه، التوحید، ۲۲۶) نیامده، ولی بسیاری از روایات وی می‌تواند از این کتاب گرفته شده باشد. نسخه‌های الجامع تا سدۀ ۷ق/۱۳م و شاید مدتها پس از آن نیز وجود داشته است (ابن طاووس، الاقبال، ص۱۱؛ابن طاووس، فرج المهموم، ۱۳۹؛ آقابزرگ، ج۵، ص۲۹)؛ ۲. تفسیر القرآن (ابن ندیم، ص۲۷۹؛ نجاشی، ص۳۸۳؛ طوسی، الفهرست، ص۱۵۶)؛ ۳. الفهرست، که مورد استفادۀ نجاشی در رجال (نجاشی، ص۳۳،جم)و طوسی در الفهرست قرار گرفته است.
منابع:
(۱)آقابزرگ، الذریعه،
(۲)ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، به کوشش هاشم حسینی طهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق؛
(۳)ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق؛
(۴)ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق؛
(۵)ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه»، همراه ج ۴ فقیه (نک : ابن بابویه، در همین مآخذ)؛
(۶)ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش؛
(۷)ابن شاذان، احمدبن محمد، مائه منقبه، به کوشش نبیل رضا علوان، بیروت، ۱۴۰۹ق؛
(۸)ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال، تهران، ۱۳۲۰ق؛
(۹)ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، نجف، ۱۳۶۸ق؛
(۱۰)ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق، ابن ندیم، الفهرست؛
(۱۱)دلائل الامامه، منسوب به ابن رتم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق؛
(۱۲)طوسی، محمد بن حسن، الرجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م؛
(۱۳)طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، نجف، ۱۳۸۵ق؛
(۱۴)طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه؛
(۱۵)طوسی، محمد بن حسن، «مشیخه»، همراه ج ۱۰، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م؛
(۱۵)طوسی، محمد بن حسن، محمدبن محمد، الامالی، به کوشش حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق؛
(۱۶)طوسی، محمد بن حسن، «تصحیح الاعتقاد»، همراه اوائل المقالات، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳۷۱ق؛
(۱۷)نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
