• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوجعفر محمد بن علی طوسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منبع: ابوجعفر محمد بن علی طوسی


ابوجعفر محمد بن علی طوسی (م پس از ۵۶۰ هـ.ق) مشهور به ابن حمزه مشهدی و ابوجعفر متأخر، فقیه، متکلم و عالم شیعه در قرن ششم هجری قمری بود.
او شاگرد و استادانی برجسته داشت.
وی آثاری مهم در فقه و مناقب ائمه نگاشت؛ از جمله الوسیلة الی نیل الفضیله، الثاقب فی المناقب، الواسطه فی الفقه و الرائع فی الشرائع.
برخی فتاوای او در میان فقها نادر بود، مانند بلوغ دختر در ده‌سالگی.
وفاتش پس از سال ۵۶۰ (هجری قمری) رخ داد و آرامگاهش در کربلاست.


ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه عمادالدین طوسی معروف به ابن حمزه مشهدی
[۱] بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
[۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
[۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۶] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۷] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
[۸] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    
و ابوجعفر ثانی
[۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۱۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۱۱] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۴.    
یا ابوجعفر متأخّر
[۱۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۱۳] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۱۴] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
[۱۵] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۴.    
از این‌رو بر وی اطلاق شده که پس از فقیه و متکلم بزرگ شیعه، شیخ طوسی (م ۴۶۰ هـ.ق) بوده و در کنیه و اسم و لقب با وی تشابه داشته است.
[۱۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۱۷] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۱۸] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    

از حیات فردی و اجتماعی او در منابع ذکری به میان نیامده است.
[۱۹] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۲۰] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۷۳.    

شیخ منتجب‌الدین (م پس از ۶۰۰ هـ.ق) از وی به عنوان امام، فقیه، عالم، واعظ (و متکلم)
[۲۱] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۲.    
[۲۲] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۲۳] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۲۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۲۵] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۲۶] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۲۷] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
[۲۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۲۹] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۳۰] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
[۳۱] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
یاد کرده، سپس به آثار وی اشاره می‌کند
[۳۲] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
و از آن‌جا که منتجب‌الدین در ذکر آثار ابن حمزه سند خود را ذکر نمی‌کند، استظهار می‌شود از معاصران وی بوده است.
[۳۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۳۴] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    

از ویژگی‌های او دادن فتاوایِ نادر است که میان فقهای شیعه دیده نمی‌شود؛ برای نمونه، وی بر خلاف قول مشهور، بلوغ دختر را در ده سالگی دانسته است.
[۳۵] شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة (کتاب الصوم)، ج۱، ص۵۸.    



عمادالدین اساتیدی داشت که از استادان او ابوجعفر محمد بن حسین بن جعفر شوهانی است که در مشهدالرضا (علیه‌السلام) از او حدیث شنیده و از او نیز روایت کرده است.
[۳۶] ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۱۲۷.    
[۳۷] ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۳۶۹.    
[۳۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۳۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۴۰] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۴۱] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    



ابوجعفر شاگردانی داشت که سید جلال‌الدین عبدالحمید بن شمس‌الدین فخّار بن معد علوی حسینی نیز از او روایت می‌کند.
[۴۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۷۶.    
[۴۳] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۷.    

محدث قمی، ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ هـ.ق) را نیز از شاگردان وی دانسته است.
[۴۴] قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه، ص۵۶۴.
[۴۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۴۶] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    



آثار ابن حمزه مشهدی عبارت‌اند از:
• الثاقب فی المناقب،
[۴۷] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۴۸] بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
[۴۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۵۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۵۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
[۵۲] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۵۳] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
[۵۴] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
مؤلف خود این نام را برای کتاب خویش برگزیده،
[۵۵] ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۳۶.    
با وجود این شیخ منتجب‌الدین از این کتاب به عنوان المعجزات یاد کرده است.
[۵۶] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
[۵۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۵۸] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۵۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۶۰] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
این کتاب در ذکر معجزات و مناقب پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، حضرت زهرا (علیهاالسلام) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام)
[۶۱] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۶۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۶۳] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
و هم‌چنین در ذکر معجزاتی است که در قرآن برای پیامبران ذکر شده است؛
[۶۴] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    

• الوسیلة الی نیل الفضیله،
[۶۵] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۶۶] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۶۷] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۶۸] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۶۹] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
[۷۰] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۷۱] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۷۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۷۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۷۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
[۷۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۷۶] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
[۷۷] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
[۷۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۷۹] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۸۰] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
[۸۱] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    
این کتاب در ضمن کتاب جوامع الفقهیه
[۸۲] خوانساری، محمدباقر بن‌ محمدرحیم، جوامع الفقهیه، ص۶۹۸.
و هم‌چنین به تحقیق عبدالعظیم البکاء و بار دیگر به تحقیق شیخ محمد حسون به چاپ رسیده است و به اختصار، مشتمل بر تمام ابواب فقهی است. متأخران از ابن حمزه همه بر این کتاب اعتماد کرده و از آن نقل کرده‌اند.
[۸۳] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
به گفته أفندی برخی درباره مصنف این کتاب به اشتباه رفته‌اند،
[۸۴] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
ولی یحیی بن سعید هُذَلی حلی (م ۶۸۹ یا ۶۹۰ هـ.ق) در کتاب نزهة الناظر ضمن نقل قول از این کتاب به تألیف این کتاب به دست ابن حمزه (ابوجعفر متأخر) تصریح کرده است؛
[۸۵] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    

• الواسطه در فقه؛
[۸۶] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۸۷] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۸۸] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۸۹] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
[۹۰] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۹۱] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۹۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۹۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۹۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
[۹۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
[۹۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۹۷] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
[۹۸] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
[۹۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۱۰۰] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۱۰۱] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
[۱۰۲] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
[۱۰۳] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    

• الرائع فی الشرائع؛
[۱۰۴] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۱۰۵] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۱۰۶] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۱۰۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۱۰۸] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۱۰۹] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۱۱۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۱۱۱] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
[۱۱۲] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
[۱۱۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۱۱۴] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۱۱۵] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲-۱۲۳.    
[۱۱۶] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
[۱۱۷] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    

• مسائل فی الفقه.
[۱۱۸] منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
[۱۱۹] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۱۲۰] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۱۲۱] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۱۲۲] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۱۲۳] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
[۱۲۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
[۱۲۵] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
[۱۲۶] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
[۱۲۷] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    

أفندی به نقل از شیخ زین‌الدین در رسالة الجمعه کتاب نهج العرفان الی هدایة الایمان را نیز از آثار عمادالدین طبرسی برشمرده و می‌گوید: ظاهرا منظور همان ابن حمزه عمادالدین طوسی است و ناسخان به اشتباه به جای ابن حمزه طوسی، طبرسی نوشته‌اند.
[۱۲۸] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
شایان ذکر است آقابزرگ نیز کتابی به نام نهج العرفان الی سبیل الایمان در فقه را به عمادالدین حسن بن علی بن محمد طبری نسبت داده است،
[۱۲۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۴، ص۴۲۱.    
بنابراین در این‌که نهج العرفان دو کتاب است یا کتاب واحد با دو عنوان متفاوت و در این‌که مؤلف آن چه کسی است، جای تأمل وجود دارد.
بعضی نیز از کلام سیدرضی‌الدین بن طاووس در کتاب غیاث سلطانِ الوری که می‌گوید «و قد حکی ابن حمزه فی کتابه فی قضاء الصلاة ...» استظهار کرده‌اند ابن حمزه کتاب یا رساله‌ای به عنوان قضاء الصلاة نیز داشته است.
[۱۳۰] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    

نبیل رضا علوان مصحح کتاب الثاقب فی المناقب در مقدمه به نقل از أفندی دو کتاب التعمیم و التنبیه را هم از آثار وی برشمرده است؛
[۱۳۱] ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۹.    
[۱۳۲] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۵.    
درحالی که افندی به نقل از شیخ حسین بن مفلح صیمری این دو کتاب را از آثار شیخ حسن بن حمزه جعفری دانسته است.
[۱۳۳] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    



محمد بن علی به گفته برخی از محققان، در سال ۵۶۰ (هجری قمری) از تألیف کتاب خود الثاقب فی المناقب فراغت یافته
[۱۳۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۳.    
و بنابراین باید گفت وفات او پس از این سال رخ داده است.
[۱۳۵] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴-۲۸۵.    

قبر وی در کربلا، خارج باب‌النجف معروف است.
[۱۳۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۳.    
[۱۳۷] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
[۱۳۸] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۸.    
[۱۳۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۱۴۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۱۴۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
[۱۴۲] اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۵.    
[۱۴۳] حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    

(دیگر منابع:
[۱۴۴] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۲.    
[۱۴۵] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۷، ص۴۸۰.    
[۱۴۶] عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
[۱۴۷] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۲۶۳.    
[۱۴۸] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۱۴۹] صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، ص۳۰۴.
[۱۵۰] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
[۱۵۱] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
[۱۵۲] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
[۱۵۳] کاشانی، حبیب‌الله بن علی‌مدد، لباب الالقاب فی القاب الاطیاب، ص۲۹.
[۱۵۴] حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث، ج۱، ص۵۷۶.
[۱۵۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
[۱۵۶] بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
[۱۵۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
[۱۵۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
[۱۵۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
[۱۶۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
[۱۶۱] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
)


۱. ↑ بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۶. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۷. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۸. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    
۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۱۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۱۱. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۴.    
۱۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۱۳. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۱۴. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۱۵. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۴.    
۱۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۱۷. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۱۸. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۱۹. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۲۰. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۷۳.    
۲۱. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۲.    
۲۲. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۲۳. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۲۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۲۵. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۲۶. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۲۷. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
۲۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۲۹. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۳۰. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
۳۱. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
۳۲. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۳۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۳۴. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۳۵. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة (کتاب الصوم)، ج۱، ص۵۸.    
۳۶. ↑ ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۱۲۷.    
۳۷. ↑ ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۳۶۹.    
۳۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۳۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۴۰. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۴۱. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    
۴۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۷۶.    
۴۳. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۷.    
۴۴. ↑ قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه، ص۵۶۴.
۴۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۴۶. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    
۴۷. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۴۸. ↑ بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
۴۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۵۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۵۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
۵۲. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۵۳. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۵۴. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
۵۵. ↑ ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۳۶.    
۵۶. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۵۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۵۸. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۵۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۶۰. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۶۱. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۶۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۶۳. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
۶۴. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۶۵. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۶۶. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۶۷. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۶۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۶۹. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
۷۰. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۷۱. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۷۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۷۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۷۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
۷۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۷۶. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
۷۷. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۷۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۷۹. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۸۰. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
۸۱. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    
۸۲. ↑ خوانساری، محمدباقر بن‌ محمدرحیم، جوامع الفقهیه، ص۶۹۸.
۸۳. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۸۴. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۸۵. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۸۶. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۸۷. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۸۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۸۹. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
۹۰. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۹۱. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۹۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۹۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۹۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
۹۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
۹۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۹۷. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
۹۸. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۹۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۱۰۰. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۱۰۱. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲.    
۱۰۲. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۱۰۳. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۲.    
۱۰۴. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۱۰۵. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۱۰۶. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۱۰۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۱۰۸. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۱۰۹. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۱۱۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۱۱۱. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
۱۱۲. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۱۱۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۱۱۴. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۱۱۵. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۲-۱۲۳.    
۱۱۶. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۱۱۷. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
۱۱۸. ↑ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.    
۱۱۹. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۱۲۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۱۲۱. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۱۲۲. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۱۲۳. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    
۱۲۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۲.    
۱۲۵. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴.    
۱۲۶. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۱۲۷. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۳.    
۱۲۸. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۱۲۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۴، ص۴۲۱.    
۱۳۰. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۶.    
۱۳۱. ↑ ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، ج۱، ص۹.    
۱۳۲. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۶۵.    
۱۳۳. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳.    
۱۳۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۳.    
۱۳۵. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۴-۲۸۵.    
۱۳۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۲۷۳.    
۱۳۷. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۳.    
۱۳۸. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۸.    
۱۳۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۱۴۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۱۴۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۵.    
۱۴۲. ↑ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۶، ص۲۸۵.    
۱۴۳. ↑ حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ج۶، ص۱.    
۱۴۴. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۲۰۲.    
۱۴۵. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۷، ص۴۸۰.    
۱۴۶. ↑ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۵.    
۱۴۷. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۲۶۳.    
۱۴۸. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۶۷.    
۱۴۹. ↑ صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، ص۳۰۴.
۱۵۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۲، ص۲۷۱.    
۱۵۱. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۵۲.    
۱۵۲. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۵۴.    
۱۵۳. ↑ کاشانی، حبیب‌الله بن علی‌مدد، لباب الالقاب فی القاب الاطیاب، ص۲۹.
۱۵۴. ↑ حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث، ج۱، ص۵۷۶.
۱۵۵. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۴، ص۱۱.    
۱۵۶. ↑ بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۱، ص۳۴۴.    
۱۵۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۶۶.    
۱۵۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۳۳۱.    
۱۵۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۲۱۵.    
۱۶۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱.    
۱۶۱. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۱.    


• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «ابوجعفر محمد بن علی طوسی»، ج۴، ص۳۴۶-۳۴۷.


رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 560 (قمری) | شخصیت‌های شیعه قرن 6 (قمری) | علمای شیعه قرن 6 (قمری) | فقیهان شیعه قرن 6 (قمری) | مؤلفان شیعه قرن 6 (قمری) | متکلمان شیعه قرن 6 (قمری) | واعظان شیعه قرن 6 (قمری)
جعبه ابزار