• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوحذیفه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابوحذیفه، اسحاق بن بشر بن محمد بن عبدالله بن سالم بخاری (د ۱۲ رجب ۲۰۶ق/ ۱۱دسامبر ۸۲۱م)، راوی تاریخ و قصص. وی مولای بنی‌هاشم بود
[۱] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و به همین جهت هاشمی و قرشی نیز خوانده شده است. نسبت کاهلی که ابن حبان
[۲] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
و نجاشی
[۳] احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
به او داده‌اند، ناشی از خلط وی با ابویعقوب اسحاق بن بشر بن مقاتل کاهلی است..
[۴] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۸-۳۲۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
به گفته خطیب
[۵] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
به نقل از قتیبه بن سعید، ابوحذیفه ۲سال پس از درگذشت عبدالله بن طاووس (د۱۳۰۲ق)
[۶] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۲۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
متولد شده است که در این صورت می‌توان گفت ولادت او در ۱۳۴ق بوده است. ابوحذیفه در بلخ تولد یافت، در بخارا زیست و همان‌جا درگذشت.
[۷] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۸] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۹] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
در میان مشایخی که ابوحذیفه بدون واسطه از آنان روایت کرده است، به امام جغفرصادق (علیه‌السلام)
[۱۰] احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۱] محمد ابن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
و نیز کسانی چون محمد بن اسحاق، مالک بن انس، اوزاعی، ابن‌جریج، سفیان ثوری و مأمون خلیفه عباسی می‌توان اشاره کرد.
[۱۲] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۳] علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۲، عمان، دارالبشیر.
اگرچه بنا به ظاهر این اسانید، ابوحذیفه می‌بایست مدتی بیرون از خراسان، به ویژه در مکه و مدینه حدیث فراگرفته باشد، ولی صداقت و وثاقت وی همواره مورد تردید قرار داشته و او نه تنها به روایت از مشایخی که هرگز آن‌ها را ندیده بود، متهم شده،
[۱۴] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بلکه جمعی چون ابن‌مدینی، ابن‌ابی‌شیبه و دارقطنی او را کذاب خوانده‌اند.
[۱۵] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۶] علی بن عمر دارقطنی، الضعفاء و المتروکون، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۱۷] محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۱۸] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
[۱۹] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
ابن‌عدی
[۲۰] عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
روایات او را از حیث سند و متن مورد تضعیف قرار داده است. در حالی که قاطبه رجال‌شناسان اهل سنت او را در زمره ضعیفان شمرده‌اند، تنها دارابجردی وی را ثقه دانسته است.
[۲۱] علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۳، عمان، دارالبشیر.
[۲۲] محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
از رجال‌شناسان شیعه، نجاشی
[۲۳] احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
او را توثیق کرده است و مفید، کلامی نزدیک بدان دارد.
[۲۴] محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۶۸، نجف، ۱۳۶۸ق.
دوران خلافت هارون (۱۷۰-۱۹۳ق) ابوحذیفه توسط خلیفه به بغداد فراخوانده شد و مدتی در یکی از مساجد آن‌جا به بازگفتن روایاتش پرداخت.
[۲۵] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۲۶] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
با وجود این، تنها محدث بغدادی شناخته شده که از او روایت کرده، اسماعیل بن عیسی عطار است که آثار او را در عراق منتشر ساخت
[۲۷] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۸] احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
[۲۹] احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
[۳۰] محمد بن سلیمان رودانی، صلة الخلف، ج۱، ص۴۰۳، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۳۱] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
در منابع به حدیث گفتن وی در مکه نیز اشاره رفته است،
[۳۲] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
اما ظاهراً روایاتش چندان مورد استقبال عراقیان و حجازیان قرار نگرفته است. روایت‌کنندگان از ابوحذیفه غالباً اهل خراسان بودند
[۳۳] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
که از آن میان محمد بن قدامه بخاری، موسی بن افلح بخاری، محمد بن یزید نیشابوری و عبدالله بن احمد مروزی را می‌توان یاد کرد.
[۳۴] علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۳، عمان، دارالبشیر.
[۳۵] عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۳۶] محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۳۷] محمد بن احمد ذهبی، ج۱، ص۱۸۶، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
در میان راویان ابوحذیفه نام دو محدث ظاهراً خوزستانی: احمد بن سعید باسیانی و علی بن حرب جندیشاپوری نیز دیده می‌شود
[۳۸] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۳۹] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
که به ویژه احمد بن سعید در انتقال روایات وی به راویان طبقه بعد بغداد مؤثر بوده است.
[۴۰] احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۴۱] عبدالحمید بن هبة الله ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۴۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
[۴۲] محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۷۳۹، قم، ۱۴۱۰ق.
[۴۳] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۴۴] عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

آثار:
۱. المبتدأ، مهم‌ترین اثر ابوحذیفه و از نخستین تألیفات اسلامی درباره آغاز خلقت و قصص پیامبران است.
[۴۵] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
[۴۶] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۷] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
این کتاب مورد استفاده طبری، ثعلبی، طبرانی، ابن‌عساکر، ابن‌کثیر و دیگران قرار گرفته است.
[۴۸] احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
[۴۹] احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
[۵۰] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۵۱] اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۵، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
[۵۲] اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۱۲، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
[۵۳] اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۳۷، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
[۵۴] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۲۴۷، قاهره، ۱۳۲۳ق.
به گفته سزگین بخش مربوط به آدم و حوا از این کتاب در نشریه «مطالعاتی درباره پاپیروسهای ادبیات عرب۱» به کوشش نبیهه عبود در شیکاگو (۱۹۷۵م) چاپ شده است. و بخشهای دیگری از آن نیز به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می‌شود.
[۵۵] ظاهریه، خطی، ج۱، ص۳۱۴، تاریخ، عش.
[۵۶] ظاهریه، حدیث، ج۱، ص۲۲۶.
جالب توجه است که حدیث «الهام بن الهیم بن لاقیس بن ابلیس» که محدثان آن را از روایت اسحاق بن بِشْر کاهِلی می‌شناخته‌اند
[۵۷] محمد بن عمرو عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۱، ص۹۸، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۵۸] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵۹] محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۶۰] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۶، ص۲۷۶، قاهره، ۱۳۲۳ق.
در نسخه خطی المبتداء دیده می‌شود.
[۶۱] ظاهریه، خطی، ج۱، ص۳۱۴، تاریخ، عش.
[۶۲] محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.

۲. روایتی طویل از امام صادق (علیه‌السلام) درباره معراج پیامبر
[۶۳] شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
که در ۱۳۰۳ق به همراه الروضة من الکافی و تحف العقول به چاپ رسیده است. احتمال داده شده که این اثر‌ همان کتابی باشد که مورد نظر نجاشی
[۶۴] احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
و طوسی.
[۶۵] محمد ابن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۱۴۹بوده است، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۶۶] محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۷۳۸-۷۳۹، قم، ۱۴۱۰ق.

۳. الفتوح، که خطیب
[۶۷] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و ابن‌ندیم،
[۶۸] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
از آن یاد کرده‌اند و مورد استفاده ابن‌عساکر، یاقوت و ابن‌حجر قرار گرفته است (؛.
[۶۹] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۱۳۶.
[۷۰] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۴۸۴.
[۷۱] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۵۵.
[۷۲] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۵۹، قاهره، ۱۳۲۳ق.
[۷۳] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۷۴، قاهره، ۱۳۲۳ق.
[۷۴] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۹۶، قاهره، ۱۳۲۳ق.
[۷۵] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۲۷۵، قاهره، ۱۳۲۳ق.
[۷۶] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۶، ص۱۶۰، قاهره، ۱۳۲۳ق.

۴. مقتل عثمان، که مفید از آن یاد کرده و قطعاتی از آن را در الجمل مورد استفاده قرار داده است.
[۷۷] محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۶۸-۷۶، نجف، ۱۳۶۸ق.
[۷۸] محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۹۹، نجف، ۱۳۶۸ق.
همچنین ابوجعفر اسکافی از اثری نامشخص از ابوحذیفه حدیثی درباره اسلام آوردن حضرت علی (علیه‌السلام) نقل کرده است
[۷۹] عبدالحمید بن هبة الله ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۴۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
و ابن‌ندیم از آثار دیگر وی با عناوین الردّة، الجمل، صفین، الولایة و حفر زمزم نام برده است.
[۸۰] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.




(۱) عبدالحمید بن هبة الله ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
(۲) محمد ابن‌حبان، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
(۳) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۳ق.
(۴) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
(۵) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
(۶) عبدالله ابن‌عدی، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۷) علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر.
(۸) اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
(۹) ابن‌ندیم، الفهرست.
(۱۰) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰ق.
(۱۱) احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۱۲) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۳) علی بن عمر دارقطنی، الضعفاء و المتروکون، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۱۴) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۱۵) محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۶) محمد بن سلیمان رودانی، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۱۷) محمد ابن حسن طوسی، الرجال، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
(۱۸) ظاهریه، خطی، تاریخ، عش.
(۱۹) ظاهریه، حدیث.
(۲۰) محمد بن عمرو عقیلی، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۲۱) محمد بن محمد مفید، الجمل، نجف، ۱۳۶۸ق.
(۲۲) احمد بن علی نجاشی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) یاقوت حموی، معجم البلدان.


۱. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۳. احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۸-۳۲۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۵. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۲۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
۷. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۸. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۹. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۰. احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۱۱. محمد ابن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
۱۲. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۳. علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۲، عمان، دارالبشیر.
۱۴. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۵. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۶. علی بن عمر دارقطنی، الضعفاء و المتروکون، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
۱۷. محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۱۸. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۱۹. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۲۰. عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۲۱. علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۳، عمان، دارالبشیر.
۲۲. محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۲۳. احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۲۴. محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۶۸، نجف، ۱۳۶۸ق.
۲۵. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۲۶. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۷. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۸. احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۲۹. احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۳۰. محمد بن سلیمان رودانی، صلة الخلف، ج۱، ص۴۰۳، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
۳۱. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۳۲. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳۳. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳۴. علی بن حسن ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۲۳، عمان، دارالبشیر.
۳۵. عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۳۶. محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۳۷. محمد بن احمد ذهبی، ج۱، ص۱۸۶، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۳۸. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۳۹. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۴۰. احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴۱. عبدالحمید بن هبة الله ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۴۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
۴۲. محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۷۳۹، قم، ۱۴۱۰ق.
۴۳. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۴۴. عبدالله ابن‌عدی، الکامل، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۴۵. ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
۴۶. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۴۷. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۴۸. احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۴۹. احمد بن محمد ثعلبی، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۵۰. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۴۷۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۵۱. اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۵، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۵۲. اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۱۲، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۵۳. اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۳۷، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۵۴. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۲۴۷، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۵۵. ظاهریه، خطی، ج۱، ص۳۱۴، تاریخ، عش.
۵۶. ظاهریه، حدیث، ج۱، ص۲۲۶.
۵۷. محمد بن عمرو عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۱، ص۹۸، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
۵۸. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۵۹. محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۶۰. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۶، ص۲۷۶، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۶۱. ظاهریه، خطی، ج۱، ص۳۱۴، تاریخ، عش.
۶۲. محمد ابن‌حبان، المجروحین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
۶۳. شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
۶۴. احمد بن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۷۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۶۵. محمد ابن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۱۴۹بوده است، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
۶۶. محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۷۳۸-۷۳۹، قم، ۱۴۱۰ق.
۶۷. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶۸. ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
۶۹. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۱۳۶.
۷۰. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۴۸۴.
۷۱. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۵۵.
۷۲. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۵۹، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۷۳. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۷۴، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۷۴. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۹۶، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۷۵. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۵، ص۲۷۵، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۷۶. احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۶، ص۱۶۰، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۷۷. محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۶۸-۷۶، نجف، ۱۳۶۸ق.
۷۸. محمد بن محمد مفید، الجمل، ج۱، ص۹۹، نجف، ۱۳۶۸ق.
۷۹. عبدالحمید بن هبة الله ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۴۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
۸۰. ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحذیفه»، ج۵، ص۲۰۶۸.    



جعبه ابزار