احمد بن علویه (دائرة‌المعارف‌بزرگ‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَحْمَدِ بْنِ عَلَویّه، ابوجعفر اصفهانی کَرّانی (۲۱۲-۳۱۰ق/ ۸۲۷-۹۲۲م)، معروف به «ابن اسود»، کاتب، شاعر و محدث شیعی می‌باشد. وی نخست به مکتب‌داری و آموزش کودکان اشتغال داشت و پس از مدتی معلمی را رها کرد و در زمرۀ ندیمان دو تن از فرمانروایان مقتدر
اصفهان درآمد و کاتب و شاعر آنان گردید. شهرت وی در
حدیث، به سبب روایت آثار
ابراهیم بن محمد ثقفی است و
ابن داوود حلی از رجالیان متأخر نام او را در شمار ممدوحان آورده است، اما به صراحت از سوی رجال‌شناسان توثیق نشده است. اثر منظوم بر جای مانده از وی «نونیه» اوست که دربارۀ
غدیرخم سروده شده و به «الالفیه» و «المحبره» شهرت یافته است.
علامه حلی بر ضبط نام «عَلَویّه» تصریح کرده است.
نسبت کرانی که در پاره‌ای از مآخذ به وی داده شده است،
به کران، یکی از محلات قدیم
اصفهان باز می‌گردد،
اما این نسبت در نسخۀ حاضر از
معجم الادباء که خود مأخذ اساسی برای منابع بعدی بوده، به صورت «کرمانی» ضبط شده است.
طوسی از معروف بودن او به «ابن اسود» سخن گفته
و
نجاشی آن را به صورت «ابوالاسود» ضبط کرده است.
یاقوت به نقل از حمزۀ اصفهانی آورده است که احمد بن علویه در
علم لغت چیره‌دست بوده، و با
ابوعلی حسن بن عبدالله لُغْذَه یا لُکدۀ (د ۲۱۰ق/ ۸۲۵م) نحوی و لغوی ساکن
بغداد همنشینی داشته است.
دیدار وی با لغذه، محل تردید است، زیرا از سال مرگ لغذه چنین برمی‌آید که هرگز با یکدیگر نمی‌توانسته‌اند دیداری داشته باشند.
وی نخست به مکتب‌داری و آموزش کودکان اشتغال داشت و پس از مدتی معلمی را رها کرد و در زمرۀ ندیمان
دلف بن ابی دلف عجلی (د ۲۶۵ق/ ۸۷۸م) و احمدبن عبدالعزیز عجلی (د ۲۸۰ق) دو تن از فرمانروایان مقتدر اصفهان درآمد و کاتب و شاعر آنان گردید و دانش و ادب خود را وقف خدمت آنان کرد؛
چنانکه وقتی
موفق عباسی، نماینده‌ای از بغداد سوی
احمد بن عبدالعزیز عجلی گسیل داشت و آمرانه از او خواست تا بخشی از سپاه خویش را به سوی او روانه کند و در اختیار او گذارد، احمد بن علویه طی ابیاتی هجوآمیز به نامه و پیام او پاسخ داد.
شهرت وی در
حدیث، به سبب روایت آثار
ابراهیم بن محمد ثقفی (د ۲۸۳ق) است. هرچند
روایات او در مواضعی از کتابهای معتبر
شیعه، ازجمله در
کتب اربعه وارد شده، و
ابن داوود حلی از رجالیان متأخر نام او را در شمار ممدوحان آورده است،
اما به صراحت از سوی رجال‌شناسان توثیق نشده است.
کسانی چون
محمد بن حسن بن ولید،
سعد بن عبدالله اشعری،
حسین بن محمد بن عامر،
عبدالله بن حسین مؤدب،
ابوجعفر احمد بن یعقوب اصفهانی و
محمد بن احمد بن یعقوب اصفهانی و
محمد بن احمد بن محمد بن بشر بن بَطال از او نقل حدیث کرده‌اند.
احمد بن علویه دعاهایی به سبک ادعیۀ مأثور انشا می‌کرده که یاقوت بر ۸ مورد از آنها آگاهی یافته است.
نجاشی
از یک اثر او با عنوان الاعتقاد فی الادعیه یاد کرده، و طوسی
از دعاء الاعتقاد تصنیف وی سخن گفته است.
محمدتقی مجلسی، دعاء الاعتقاد وی را احتمالاً با
دعاء عدیله یکی دانسته
و امین
نیز کتاب الاعتقاد یاد شده در زمرۀ مآخذ
کفعمی در
البلد الامین را همان دعاء الاعتقاد احمد بن علویه پنداشته است.
اثر منظوم بر جای مانده از وی «نونیۀ» اوست که دربارۀ
غدیرخم سروده شده است. این قصیده به «الالفیه» و «المحبره» شهرت یافته
و شمار ابیات آن، حدود ۸۳۰ بیت بوده است
که در جای جای کتاب
مناقب ابن شهر آشوب افزون بر ۲۰۰ بیتِ این
قصیده آمده است
و امین موارد پراکنده در مناقب ابن شهر آشوب را در
اعیان الشیعه گرد هم آورده است.
یاقوت ضمن شرح حال او، ابیات دیگری نیز از وی نقل کرده است: ۶
بیت برگزیده از قصیده‌ای در مدح احمد بن عبدالعزیز عجلی، ۳ بیت در هجو نای‌زنی حمدان نام، ۲ بیت دربارۀ
غنا، ۴ بیت در
موعظه، ۲ بیت در رنج پیری و ۳ بیت در هجو موفق عباسی.
ابن ندیم نیز از مجموعه‌ای از سروده‌های احمد بن علویه، در ۵۰ برگ که گویا دیوان او بوده، یاد کرده است.
همچنین یاقوت
اثری با عنوان رسالة فی الشیب و الخضاب به وی نسبت داده است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن بابویه، محمد، «مشیخة الفقیه»، همراه ج۴ فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۲) ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۳) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۴) ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، قم، المطیعة العلمیه.
(۵) ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف، ۱۳۵۶ق.
(۶) ابن ندیم، ابوالفرج، الفهرست.
(۷) امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۸) علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۹) ثعالبی، عبدالملک، یتیمةالدهر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۱۰) خوانساری، محمد، روضات الجنات، قم، ۱۳۹۰ق.
(۱۱) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۱۲) سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۱۳) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۱۴) شیخ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۱۵) شیخ طوسی، محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۱۶) شیخ طوسی، محمد، الفهرست، مشهد، ۱۳۵۱ش.
(۱۷) علامه حلی، حسن، ایضاح الاشتباه، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۱۱ق.
(۱۸) شیخ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۹) مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق.
(۲۰) علامه مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، ۱۳۹۹ق.
(۲۱) شیخ مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
(۲۲) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، ۱۳۸۲ق.
(۲۴) نویری، احمد، نهایةالارب، قاهره، المؤسسة المصریة العامه.
(۲۵) الحموی، یاقوت، معجم الادبا.
(۲۶) .GAS
ایران‌ناز کاشیان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن علویه».
