ادب القاضی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَدَب‌ُ الْقاضى، يا ادب القضاء، عنوانى مشترك براي شماري از نوشته‌هاي فقيهان مذاهب اسلامى دربارة آنچه به آداب قضا و شرايط قاضى از نظر شرع اسلام مربوط مى‌شود.
در پى گسترده شدن قلمرو سرزمينهاي اسلامى و به طبع نياز بيشتر به قاضيان، وجود دستور عملهاي مدون براي امر قضا از ديدگاه شرع اسلام لازم مى‌نمود، دستور عملهايى كه مشتمل باشد بر شروطى كه بايد در شخص جمع آيد تا بتواند به عنوان قاضى نصب گردد و سپس آدابى كه در امر قضا بايد رعايت كند. آداب قضا به تدريج به صورت جزئى از مسألة كلى قضا در كنار مسائل و ابواب گوناگون فقهى مطرح شد و مسائلى گوناگون را در برگرفت كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود: قاضى براي رسيدگى به دعاوي بايد مكان وسيعى را انتخاب كند كه عدة بيشتري از دادخواهان به آسانى توان دسترس به وي را داشته باشند ابن ابى الدم، ۸ - ۹، در جلسات دادرسى بايد اهل علم حضور داشته باشند تا اگر مسائلى پيچيده مطرح شد، قاضى براي مشاوره از آنان بهره گيرد همو، ۴، رعايت عدل و انصاف و مساوات در ميان متخاصمين، تا آنجا كه حتى در پاسخگويى به سلام، يكى از آن دو را بر ديگري مقدم ندارد همو، ۳ - ۸؛ همچنين مسائلى چون احكام مربوط به شهادات، شرايط شهادت و كيفيت اداي آن همو، ۲۲ به بعد و اينكه آيا با عزل يك قاضى حكم وي نيز فسخ مى‌گردد، يا نه همو، ۴۲-۴۶. به هر صورت آثار متعددي با عنوان ادب القاضى از سوي فقيهان تأليف شد و شايان توجه اينكه فقهاي حنفى و شافعى بيشتر به اين موضوع پرداختند، چه عملاً در امر قضا نقشى مؤثر داشتند و لزوم تأليف چنين آثاري را به خوبى حس مى‌كردند. فقيهان ديگر مذاهب بيشتر در ضمن مجموعه‌هاي فقهى در بابى با همين عنوان، يا در بابهاي عام‌تري با عنوان قضا يا اقضيه به مباحث فقهى مربوط به آداب قضا پرداخته‌اند. مثلاً از اماميه، ابن بابويه در من لايحضره الفقيه / به بعد، شيخ مفيد در المقنعه ص ۲۲، شيخ طوسى در المبسوط /۱ به بعد و ابن ادريس در السرائر /۵۶ به بعد بابهايى را با عنوان ادب القاضى يا آداب القضاء يا ادب القضاء گشوده‌اند. نظير چنين ابوابى در مجاميع حديثى اهل سنت و نيز در آثار فقهى مالكيان و حنبليان نيز يافت مى‌شود براي آثار مستقل، نك: دنبالة مقاله.
آثار حنفى: . ادب‌القاضى، تأليف قاضى ابويوسف د ۸۲ ق شاگرد بنام ابوحنيفه كه حاجى خليفه /۶ آن را نخستين تصنيف دربارة آيين قضا در فقه اسلامى شمرده است. . ادب‌القاضى، تأليف شاگرد ديگر ابوحنيفه، محمد بن حسن شيبانى د ۸۹ق. از اين كتاب نسخه‌اي در دست نيست، اما پزدوي /۷ و فضل‌الله بن روزبهان ص ۰۳، ۰۶، ۲۷ از آن سود برده‌اند. . ادب‌القاضى، از حسن ابن زياد لؤلؤي د ۰۴ق كه او نيز از ياران ابوحنيفه بود و مدتى قضاي كوفه را بر عهده داشت ابن نديم، ۵۸. . ادب‌القاضى، تأليف محمد بن سماعه د ۳۳ق فقيه و قاضى بغدادي و از شاگردان ابو يوسف همو، ۵۸- ۵۹. . ادب‌القاضى، از احمد بن عمر، معروف به خصّاف د ۶۱ق كه از پر اهميت‌ترين كتب در اين زمينه بوده، و بسيار مورد توجه واقع شده است براي رواج آن، مثلاً نك: فضل‌الله، ۷، ۰۲، ۲۷، جم؛ فادانى، ۸. از اين اثر نسخ بسياري در دست است كه از آن ميان مى‌توان به نسخه‌هاي موجود در كتابخانه‌هاي عباسية بصره خاقانى، /۰، كوپريلى كوپريلى، /۷۰، فاتح، ملاچلبى و رامپور اشاره كرد نك: I/۴۳۷ .GAS, بر اين كتاب برخى نويسندگان شرحهايى نوشته‌اند از جمله عبدالعزيز بن احمد حلوايى د ۵۶ق حاجى خليفه، همانجا و حسام‌الدين عمر بن عبدالعزيز د ۳۶ق از بزرگان حنفى خراسان كه شرح وي مشهورترين شروح ادب القاضى خصاف است. نسخه‌هايى خطى از آن در كتابخانه‌هاي ظاهريه ظاهريه، /۲۲- ۲۳، دارالكتب مصر خديويه، /۲-۳ و غير آنها موجود است نك: ، GAS همانجا. . ادب القاضى، از ابوخازم عبدالحميد بن عبدالعزيز د ۹۲ق كه مدتى قاضى شام، كوفه و كرخ بغداد بود ابن نديم، ۶۱؛ خطيب، ۱/۲. . ادب‌القاضى و القضاء، تأليف ابومهلب هيثم بن سليمان قيسى د ح ۱۰ق قاضى تونس كه تنها بخشى از آن در دست است كه به كوشش فرحات دشراوي در تونس ۹۷۰م چاپ شده است. . ادب القاضى، تأليف احمد بن اسحاق ابوجعفر تنوخى د ۱۷ق اديب، مفسر و محدث حاجى خليفه، همانجا. . ادب القاضى، از عبدالله بن حسين ابومحمد نيشابوري ناصحى د ۴۷ق قاضى القضات خراسان كه به گفتة زركلى /۹ نسخه‌اي از آن در دمشق موجود است. ۰. ادب القاضى، از احمد بن سليمان، معروف به كمال پاشازاده د ۴۰ق كه مدتى عهده‌دار قضاي ادرنه بود. نسخه‌هايى از اين اثر در كتابخانه‌هاي برلين آلوارت، شم و وين فلوگل،شم موجود است. ۱. ادب القضاة، از عبدالوهاب بن احمد شعرانى د ۷۳ق نك: زركلى، /۸۰.
آثار شافعى: . ادب‌القاضى، از محمدبن‌ادريس‌شافعى‌ابن‌نديم، ۶۴ كه غزالى نيز در احياء به آن اشاره دارد نك: I/۳۰۴ S, .GAL, . ادب القضاة، تأليف محمد بن عبدالله بن عبدالحكم د ۶۸ق از فقهاي‌شافعى در مصر ذهبى،۲/۰۱. . ادب‌القضاء، اثر ابوسعيد حسن بن احمد اصطخري د ۲۸ق قاضى قم و متصدي حسبة بغداد همو، ۵/۵۱. . ادب القاضى، تأليف ابوالعباس ابن قاص د ۳۵ق نك: ابواسحاق، ۲۰. سزگين نسخه‌اي از آن را در كتابخانة فيض‌الله افندي ياد كرده است I/۴۹۷ .GAS, . ادب القضاء يا القاضى، از ابوبكر ابن حداد مصري د ۴۴ق كه خود مدتى قضاي مصر را بر عهده داشته است ذهبى، ۵/۴۷؛ سبكى، /۹-۰. . ادب القضاة، تأليف قفال شاشى د ۶۵ق اسنوي، /۰. . ادب القضاء، تأليف ابومحمد حسن بن احمد حداد بصري از فقهاي سدة ق سبكى، /۵۵. . ادب القضاء، اثر ابوالحسن محمد بن يحيى بن سراقة عامري د ۱۰ق فقيه اهل بصره ابن قاضى شهبه، /۹۵. . ادب‌القضاء، از ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادي د ۲۹ق زحيلى، ۷۶. ۰. ادب القاضى، تأليف ابوالحسن ماوردي د ۵۰ق كه آن را محيى الدين سرحان در بغداد ۳۹۱ق/ ۹۷۱م منتشر كرده است. ۱. ادب القاضى، تأليف ابوعاصم محمد بن احمد عَبّادي هروي د ۵۸ق ذهبى، ۸/۸۱. ۲. ادب القضاة، از ابوالحسن على بن احمد زبيلى ؟ مؤلف سدة ق اسنوي، /. ۳. ادب القضاء، از ابوالمعالى مجلّى بن جُميع قرشى مخزومى د ۵۰ق كه نام ديگر آن العمدة است همو، /۱۱ -۱۲؛ زحيلى، ۷۷. ۴. ادب القاضى، نوشتة ابوسعد عبدالكريم سمعانى د ۶۲ق كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة عارف حكمت موجود است نك: كحاله، ۷. ۵. ادب القضاة، تأليف ابن ابى الدم د ۴۲ق كه توسط محمدمصطفى زحيلى در دمشق ۳۹۵ق/۹۷۵م منتشر گرديده است. ۶. ادب القضاة، اثر شرف الدين احمد بن مسلم بن سعيد قرشى ملحى د ۹۳ق كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة عباسية بصره موجود است زحيلى، همانجا. ۷. ادب الحكام فى سلوك طرق الاحكام، از شرف الدين غزي د ۹۹ق كه به آداب القضاة نيز معروف است و نسخه‌اي از آن در دارالكتب مصر خديويه، /۹۰ وجود دارد و مختصري از آن با عنوان عماد الرضا ببيان ادب القضاء از زكريا بن محمد انصاري مصري د ۲۶ق به صورت خطى در دارالكتب مصر نك: سيد،/۰۹-۱۰ و كتابخانةچستربيتى آربري، شم موجود است. ۸. ادب القضاء، از محمد بن احمد سمنودي، مشهور به ابن محلى د ۹۰ق سخاوي، /۶-۷. ۹. الديباج المذهب فى احكام المذهب فى ادب القضاء، كه مؤلف آن شناخته نيست و نسخه‌اي از آن در دارالكتب مصر زحيلى، ۷۸ وجود دارد.
آثار ديگر مذاهب: . ادب القاضى، از ابوعبيد قاسم بن سلام د ۲۴ق از فقيهان اصحاب حديث ابن نديم، ۸؛ نيز ه د، /۰۹؛ . ادب القاضى، از ابن قتيبة دينوري د ۷۶ق ذهبى، ۳/۹۶- ۹۷؛ . ادب‌القاضى، تأليف محمدبن‌جرير طبري د ۱۰ق‌پايه‌گذار مذهب جريري ابن نديم، ۹۱؛ . ادب القضاء، از احمد بن محمد خلاّل‌د۱۱ق‌ازفقيهان‌حنبلى‌ذهبى،۲/۳۰؛ . آداب‌القاضى و المفتى، اثر قاضى محمد بن احمد صعدي د ۱۸۲ق از فقيهان زيدي حسينى، /۶.
محمد بن سحنون د ۵۶ق نيز كتاب مفصلى داشته كه ۰ جزء از آن در باب ادب القضاة بوده است نك: قاضى عياض، /۰۶-۰۷.
مآخذ: ابن ابى الدم، ابراهيم، ادب القضاء، به كوشش محمدمصطفى زحيلى، دمشق، ۹۷۵م؛ ابن ادريس، محمد، السرائر، قم، ۴۱۰ق؛ ابن بابويه، محمد، من لايحضره الفقيه، به كوشش حسن موسوي خرسان، بيروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م؛ ابن قاضى شهبه، ابوبكر، طبقات الشافعية، به كوشش حافظ عبدالعليم خان، حيدرآباد دكن، ۳۹۸ق/ ۹۷۸م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابواسحاق شيرازي، ابراهيم، طبقات الفقهاء، به كوشش خليل ميس، بيروت، دارالقلم؛ اسنوي، عبدالرحيم، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوري، بغداد، ۳۹۰ق/۹۷۰م؛ پزدوي، على، «اصول الفقه»، در حاشية كشف الاسرار علاءالدين بخاري، استانبول، ۳۰۸ق؛ حاجى خليفه، كشف؛ حسينى، احمد، مؤلفات الزيدية، قم، ۴۱۳ق؛ خاقانى، على، مخطوطات المكتبة العباسية فى البصرة، بغداد، ۳۸۰ق/۹۶۱م؛ خديويه، فهرست؛ خطيب بغدادي، احمد، تاريخ بغداد، قاهره، ۳۴۹ق؛ ذهبى، محمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، ۴۰۶ق؛ زحيلى، محمدمصطفى، مقدمه و تحشيه بر كتاب ادب القضاء نك: هم، ابن ابى الدم؛ زركلى، اعلام؛ سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبري، به كوشش محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۳۸۴ق/۹۶۵م؛ سخاوي، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۳۵۴ق؛ سيد، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۹۵۴م؛ طوسى، محمد، المبسوط، قم، ۳۵۱ش؛ ظاهريه، خطى فقه حنفى؛ فادانى، محمدياسين، اتحاف المستفيد، دمشق، ۴۰۳ق/۹۸۳م؛ فضل‌الله بن روزبهان، سلوك الملوك، به كوشش محمد نظام‌الدين و محمد غوث، حيدرآباد دكن، ۳۸۶ق/۹۶۶م؛ قاضى عياض، ترتيب المدارك، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت/طرابلس، ۳۸۷ق/۹۶۷م؛ كحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدينة المنورة، دمشق، ۳۹۳ق؛ كوپريلى، خطى؛ مفيد، محمد، المقنعة، قم، ۴۱۰ق؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; GAL,S; GAS; Fl O gel, G., Die arabischen, persischen, t O rkischen Handschriften..., Wien, ۱۸۶۵-۱۸۶۷.
بخش فقه و علوم قرآنى و حديث
