• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ارتباط علما

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حضور علماء در هر دوره‌ای ضروری است چرا که حکومتها و مردم در بسیاری از امور زندگی فردی و اجتماعی خود، نیازمند این گروه هستند، از صدر اسلام احساس شد که عدّه‌ای باید در امور دینی تفقّه کنند و در بین مردم بلاد اسلامی به ارشاد و رهنمود آنها بپردازند. لذا آیه‌ای نازل شد که: «و ما کان المؤمنون لینفروا کافّة فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة، لیتفقهوا فی الدّین و لینذروا قومهم اذا رَجَعوُا الیهم لعلَّهم یحذرون»
نباید مؤمنان همگی به میدان جهاد بروند، چرا از هر گروهی طائفه‌ای کوچ نمی‌کنند تا در امر دین تفقّه کنند و هنگام بازگشت به سوی قوم خویش آنان را انذار دهند و بترسانند که شاید آنها (از بدکاری و مخالفت پروردگار) برحذر شوند.
پس بنابر نصّ آیات قرآنی وجود و حضور علماء در جامعه اسلامی و حکومت و در بین مردم ضروری است لکن در عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) که دسترسی به معصومین (علیه‌السّلام) امکان‌پذیر بوده است، نیاز مردم به علماء کمتر احساس می‌شد اما از آغاز غیبت کبری رسالت علمای شیعه سنگین‌تر شد.
[۲] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، نشر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ قم، ص۴۲۷.
و امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در توقیعی که برای آخرین نائب خاص خویش صادر فرمودند، باب نیابت خاصّه را مسدود ساختند، و فرمودند: «و اَمَّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا فانَّهم حجّتی علیکم و انا حُجة الله علیهم»
[۳] ع ـ باقی، کاوشی دربارة روحانیت، چاپ اول، ۱۳۶۴، تهران، ص۱۷، به نقل از وسائل الشیعه، ج۱۸، کتاب القضاء.
لذا در غیبت کبری مسئولیت عظیم دینی هدایت، ابلاغ، ارشاد و حکومت اسلامی، بر عهدة علمای شیعه نهاده شد.
ارتباط علماء شیعه با حکومت‌ها:
محققین، عملکرد و مشی سیاسی علماء شیعه را به ۲ دورة قبل از صفویه و بعد از صفویه تقسیم کرده‌اند، زیرا پس از صفویه، فصل نوینی در زندگی سیاسی علماء شیعه آغاز می‌شود که مهمترین دورة حیات سیاسی و عملی علماء شیعه را در بر می‌گیرد.
موضوع علمای شیعه را از قرن چهارم تا دهم هجری به آسانی قابل شناخت نیست. چرا که در این عصر، حکومتها جملة علمای راستین شیعه همواره یک جبهة مخالف در بیشتر ادوار تاریخی علیه بافت ستمگرانه و اشرافی حکومتها داشتند در حالی که علمای سنّی چون، امراء و فرمانروایان را اولی‌الامر می‌دانستند هر نوع مخالفتی با آنان را گناه و معصیت برمی‌شمردند اما از این ور کمتر شاهد درگیری علماء سنی با سلاطین بوده‌ایم.
اما در دورة قبل از صفویه: دورة مظلومیّت و محکومیت علماء شیعه بود و شیعیان به صورت اقلیّتهای پراکنده تحت ایذاء و فشار بوده‌اند لذا علماء شیعه در این عصر بیشترین مخالفتها را با حکومتها داشته‌اند و با توجه به حاکمیّت امامت در تفکر شیعه، طبیعی بود که در غیبت امام معصوم، نگاه فقهاء و علمای شیعه نسبت به حکّام غیر معصوم طوری دیگر بوده است.
نظر علماء شیعه راجع به حکومت‌ها:
نظر علمای شیعه نسبت به حکومت‌ها و سلاطین تا دورة صفویه به اجمال بدین گونه بوده است:
عدّه‌ای از علماء شیعه ضرورت وجود حکومت در عصر غیبت را می‌پذیرند اما در مورد حاکم می‌گویند: در هر زمانی باید امام معصوم باشد امثال سیدمرتضی و غیر او چنین نظریه‌ای را داده‌اند.
[۴] شریف مرتضی، رسائل، ج۲، نشر سیدالشهداء، چاپ اول ۱۴۰۵ قم، ص۵۱.

عده‌ای امثال شیخ طوسی معتقدند در عصر غیبت، حکومت واجب است زیرا اگر رئیس مقتدری نباشد که جنایتکاران را ادب کند و حقّ ضعفا را از اَقویا بگیرد، فساد و منکر در جامعه زیاد می‌شود لذا به حکم عقل وجود حکومت برای جامعه را لازم می‌داند و حاکم هر کسی که می‌خواهد باشد.
[۵] طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، نشر مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ قم، ص۵.

لکن بطور کلی علماء شیعه امثال شیخ مفید و شیخ طوسی و بسیاری از بزرگان همکاری نمودن با حکومتها و سلاطین را در عصر غیبت کبری پذیرفته‌اند و معتقدند که در امور دنیوی باید تا جایی که مُخّل به مقدسات اسلام نباشد از دستور حاکمان اطاعت کرد.
[۶] شیخ طوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، نشر قدس محمدی، چاپ اول، قم، ص۳۵۶.

مخالفت‌های علماء شیعه در دورة بعد از صفویه که شیعیان حاکم شدند فروکش کرد چرا که در این دوره سلاطین ردای تقدس و تشیّع بر تن کردند و علماء شیعه در این زمان به تایید سلاطین پرداختند و این حالت روحانیت تا عصر ناصرالدین شاه که فساد و ستم اوج و رواج یافت ادامه داشت. از این دوره است که جمعی از علماء شیعه در مقابل حکومت قرار گرفتند، که در نهضت تنباکو مخالفت علماء شیعه آشکار شد.
علماء شیعه در دورة قبل از صفویه چندان در امور سیاسی دخالتی نداشتند اما دورة صفویه بیشترین مناصب سیاسی و مملکتی در دست علماء شیعه بود و در دوره‌ای در واقع علماء شیعه بر سلاطین هم اشراف داشتند و چرخة حکومت در واقع بدست علماء شیعه افتاده بود و علماء بودند که در سیاستهای کلان حکومتی تصمیم‌ می‌گرفتند.
زمینه‌های ورود علمای شیعه به دربار: با حملة مغولان به خلافت عباسی در سال ۶۵۶ هجری و برچیده شدن بساط خلافت، زمینه‌هایی برای رشد مذهب تشیع دوازده امامی ایجاد شد چرا که خواجه طوسی از ورود مغولان بیشترین بهره و استفاده را برد و توانست خواجه دلهای مغولان را به اسلام جذب کند و با کوشش علامه حلی و دیگر علماء شیعه در سالهای بعد بود که عده‌ای از سلاطین مغولی به تشیع گرایش پیدا کردند. و از این زمان رشد فزاینده‌ای نصیب‌ شیعیان می‌شود و علمای شیعه وارد حکومت می‌شوند.
[۷] مرتضی یوسفی‌راد،‌اندیشه سیاسی خواجه نصیر، نشر بوستان قم، چاپ اول، سال۱۳۸۰، ص۲۶.

از آنجا که پس از فروپاشی خلافت عباسی دو جریان از لحاظ فرهنگی پیدا می‌شود که یک جریان رشد تصوف و فرقه‌های صوفی‌گری است و جریان دیگر رشد به سرعت مذهب تشیع، باعث می‌شود تا این دو جریان مقدمه‌ای برای ظهور صفویه‌ (که گرایش تصوف وتشیع داشتند) فراهم شود.
[۸] سیدمحمدعلی حسینی‌زاده،‌اندیشه‌ سیاسی محقق کرکی، دفتر تبلیغات اسلامی بوستان کتاب قم، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۱۳.
[۹] سیدمحمدعلی حسینی‌زاده،‌اندیشه‌ سیاسی محقق کرکی، دفتر تبلیغات اسلامی بوستان کتاب قم، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۵۰.

در این زمان علمای شیعه از لبنان، به ایران می‌آیند و تعامل و همکاری بین دو نهاد دین و دولت ایجاد می‌شود و فصل جدیدی از رابطه سیاست و دین در‌اندیشة سیاسی شیعه رقم زده می‌شود. در این زمان علمای‌ شیعه برای اولین بار مفهوم (سلطان شیعی) را در‌اندیشه سیاسی شیعه وارد کردند بنابراین با تاسیس دولت صفویه در ایران، مرحله نوینی در ساخت‌اندیشه‌های سیاسی شیعه آغاز می‌گردد. و دین و سیاست با همدیگر در یک راستا حرکت می‌کنند.
[۱۰] سیدمحمدعلی حسینی‌زاده، علما و مشروعیت دولت صفوی، نشر انجمن معارف اسلامی، چاپ اول، ص۱۲.

نقش علماء در دورة معاصر تا پیروزی انقلاب:
در دورة معاصر سید جمال الدین اسدآبادی از سلسلة جنبان نهضتهای اصلاحی در جهان اسلام به شمار می‌آید. وی هدفش دعوت مسلمانان برای اتحاد و ارشاد آنها به قرآن و اسلام بوده است. لذا در بیداری جهان شرق و در جنبش مشروطیت در ایران وی نقش بسزائی را ایفا کرده است.
به دنبال حرکت سید جمال بود که جنبش تبناکو و صدای مشروطه‌خواهان از جانب فقهاء دینی شیعه به صدا درآمد و علماء شیعه خواهان استقلال‌طلبی کشور شدند.
[۱۱] علی‌اصغر حلبی، تاریخ نهضت‌های دینی ـ سیاسی معاصر، نشر بهبهانی، چاپ دوم، ۱۳۷۴، تهران، ص۲۸۸.

از جمله مهمترین نقش‌ها و عملکرد ماندگار علمای شیعه، مبارزه با ظلم و استبداد زمان پهلوی بود که علمای متعهد شیعه با جان‌فشانی و تلاش و مجاهدت خویش و با تکیه به قدرت لایزال الهی، توانستند رژیم ظالم و منحوس پهلوی را از کشور اسلامی ایران بیرون رانده و حکومت و دولت جمهوری اسلامی را به رهبری بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) برپا نمایند و این عظمت و قیام بی‌نظیر نبود مگر به برکت و تکیه بر خداوند متعال، رهبری الهی و مردمی حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) و مجاهدت و هدایت روحانیت و علمای متعهد و پیشتازان جهاد و شهادت و نیز اتحاد و یکپارچگی مردم و تبعیت و دنباله‌روی آنها از بزرگان و علمای دین.

فهرست مندرجات

۱ - پانویس
۲ - منبع


۱. توبه/سوره۹، آیه۱۲۲.    
۲. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، نشر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ قم، ص۴۲۷.
۳. ع ـ باقی، کاوشی دربارة روحانیت، چاپ اول، ۱۳۶۴، تهران، ص۱۷، به نقل از وسائل الشیعه، ج۱۸، کتاب القضاء.
۴. شریف مرتضی، رسائل، ج۲، نشر سیدالشهداء، چاپ اول ۱۴۰۵ قم، ص۵۱.
۵. طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، نشر مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ قم، ص۵.
۶. شیخ طوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، نشر قدس محمدی، چاپ اول، قم، ص۳۵۶.
۷. مرتضی یوسفی‌راد،‌اندیشه سیاسی خواجه نصیر، نشر بوستان قم، چاپ اول، سال۱۳۸۰، ص۲۶.
۸. سیدمحمدعلی حسینی‌زاده،‌اندیشه‌ سیاسی محقق کرکی، دفتر تبلیغات اسلامی بوستان کتاب قم، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۱۳.
۹. سیدمحمدعلی حسینی‌زاده،‌اندیشه‌ سیاسی محقق کرکی، دفتر تبلیغات اسلامی بوستان کتاب قم، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۵۰.
۱۰. سیدمحمدعلی حسینی‌زاده، علما و مشروعیت دولت صفوی، نشر انجمن معارف اسلامی، چاپ اول، ص۱۲.
۱۱. علی‌اصغر حلبی، تاریخ نهضت‌های دینی ـ سیاسی معاصر، نشر بهبهانی، چاپ دوم، ۱۳۷۴، تهران، ص۲۸۸.




سایت اندیشه، برگرفته از مقاله «علما و حکومتها»، تاریخ بازیابی۹۷/۲/۲۵.    



جعبه ابزار