الحاوی فی الطب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الحاوی فی الطب»، به زبان عربی، نام کتاب معروف
محمد بن زکریای رازی است که آن را «الجامع الحاصر لصناعة الطب»، «حاصر صناعة الطب»، «الجامع الکبیر» و «الجامع» نیز می‌نامند. کتاب «الحاوی»، اعظم و اهم کتب مؤلفه محمد بن زکریای رازی است.
این کتاب، ۱۵ سال وقت رازی را گرفت و خود او می‌گوید که سوی چشمش را نیز با خود برد؛ بااین همه، کتاب «الحاوی» در زمان حیات رازی تدوین نهایی نشد، بلکه این اثر پس از وفات محمد بن زکریا رازی و به امر
ابوالفضل بن عمید، استاد
صاحب بن عباد، وزیر رکن الدوله دیلمی از اوراق مشوش و پراکنده‌ای که از رازی باقی مانده بود، به اهتمام شاگردانش جمع آوری شد و پس از جمع این اوراق پراکنده، کتاب «الحاوی» را تهیه کردند.
قدما در باره این کتاب بسیار معتقد بوده و مقام آن را در میان کتب طبی بس گرامی می‌داشتند و تقریبا تمام مورخین از آن ستایش کرده‌اند.
نظامی عروضی سمرقندی در مقاله چهارم کتاب خود درباب
علم طب و هدایت طبیب می‌نویسد: «پس از کتب بسائط یکی به دست آرد چون «ستة عشر» جالینوس یا «حاوی» محمد زکریا یا «کامل الصناعة» یا «صد باب» بوسهل مسیحی یا «قانون»
بوعلی سینا یا «ذخیره خوارزمشاهی» و به وقت فراغت مطالعت همی کند».
ابن ابی اصیبعه گوید: «کتاب «حاوی» از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتب طبی است به جهت آنکه در آن جمیع امراض و درمان بیماری‌ها، چه از متقدمین و چه از متاخرین تا زمان رازی را شامل است و در آن هر موضوعی را که از گوینده نقل کرده نامش را ذکر کرده است».
چنان که می‌دانیم عموم مورخین بلااستثناء نام کتاب «حاوی» را «الجامع الحاصر لصناعة الطب» گویند و از این عبارت معلوم می‌گردد که جامع‌ترین کتاب طب تا آن زمان بوده است.
ادوارد براون، در کتاب «طب عرب» می‌گوید: «این کتاب بر سایر کتب طبی اسلامی مزیت و برتری دارد؛ به دلیل آنکه رازی اتفاقات و مشاهداتی که به رای العین دیده، در آن نوشته است».
متاسفانه هنوز تعداد و مطالب مجلدات و فصول و ابواب این کتاب، به طور تحقیقی و دقیق معلوم و معین نیست.
ابن ندیم در شمار تالیفات رازی آورده است که کتاب «حاوی»، «الجامع الحاصر لصناعة الطب» نیز نام دارد و آن در دوازده قسمت است.
در فهرستی که بیرونی برای مؤلفات رازی نوشته، جزء دوازدهم «حاوی» را کتابی جداگانه دانسته است.
قفطی در «
تاریخ الحکماء» گوید: «کتاب الحاوی فی الطب و یسمی الجامع الحاصر لصناعة الطب، اثنی عشر قسما» و در جای دیگر گوید: «کتابه الذی سماه الجامع و هو سبعون مقالة».
ابن ابی اصیبعه در «
عیون الانباء» گوید: «کتاب الجامع و یسمی حاصر صناعة الطب و غرضه فی هذا الکتاب جمع ما وقع الیه و ادرکه من کتاب طب قدیم او محدث الی موضع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسما».
نسخه موجود در برنامه، دارای ۷ جلد است و مطالب آن، در قالب ۲۳ جزء (که هر جزء، مشتمل بر بخش‌های کوچک تری همچون باب، فصل و... است) تنظیم شده است.
اروپائیان به این کتاب بیشتر از مورخین شرق اهمیت می‌دهند؛ به دلیل آنکه محتویات آن مجموعه مشاهدات و اتفاقاتی است که رازی به رای العین دیده و این بزرگ‌ترین و مهم‌ترین وجهی است که «حاوی» را بر سایر کتب طبی اسلامی مزیت و برتری می‌دهد و رازی در این کتاب جمیع عقاید اطباء
یونان و
ایران و
عرب و
روم را تا زمان خود با عملیات و نظریات خویش جمع آوری کرده و منبعی عالی برای پی بردن به مقام وی می‌باشد و به این دلیل در تاریخ طب، رتبه ارجمندی را داراست.
به طور اجمال، همان طور که از فصول و ابواب کتاب «حاوی» معلوم می‌شود، در این کتاب از جمیع شعب طب و اصول تداوی و حفظ الصحة و علم الامراض و دواسازی و سایر شعب، به خوبی بحث شده است و چنان که متتبعین به آن نام دائرةالمعارف داده‌اند، بسیار بجا و مناسب می‌باشد و کمتر در میان کتب طبی قدیم، کتابی به این پایه و مایه می‌رسد.
این کتاب، علاوه بر معلومات مزبور، جمیع اطلاعات مطبی و بیمارستانی و شرح حال بیماران و اوضاع مریض خانه‌ها را با طرزی نیکو بیان کرده است.
قسمت‌های دوازده گانه «الحاوی»، مطابق نوشته
ابن ندیم بدین شرح است:
قسمت اول، در معالجه بیماری‌ها و بیماران؛
قسمت دوم، در حفظ صحت؛
قسمت سوم، در شکسته بندی و جراحات؛
قسمت چهارم، در قوای داروها و غذاها و آنچه در طب بدان احتیاج باشد؛
قسمت پنجم، در ادویه مرکبه؛
قسمت ششم، در صنعت طب؛
قسمت هفتم، داروسازی و داروها و رنگ و بو و مزه هریک؛
قسمت هشتم، در ابدان؛
قسمت نهم، اوزان و مکاییل؛
قسمت دهم، در تشریح و منافع هریک از اعضاء؛
قسمت یازدهم، اسباب طبیعی در صناعت طب؛
قسمت دوازدهم، مدخل
علم طب در دو مقاله:
اول، در اسماء طبی؛
دوم، در اوایل طب
قسمت‌های دوازده گانه بر اساس نوشته ابن ابی اصیبعه بدین شرح است:
القسم الاول، فی حفظ الصحة و علاج الامراض و الوثی و الجبر و العلاجات؛
القسم الثانی، فی قوی الاغذیة و الادویة و ما یحتاج الیه من التدبیر فی الطب؛
القسم الثالث، فی الادویة المرکبة و فیه ذکر ما یحتاج الیه منها علی سبیل الاقراباذین؛
القسم الرابع، فی ما یحتاج الیه من الطب فی سحق الادویة و احراقها و تصعیداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها و مقدار بقاء قوة کل دواء منها و ما اشبه ذلک؛
القسم الخامس، فی صیدلة الطب و فیه صفة الاودیة و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جیدها و ردیئها و نحو ذلک من علل الصیدلة؛
القسم السادس، فی الابدال یذکر فیه ما ینوب عن کل دواء او غذاء اذا لم یوجد؛
القسم السابع، فی تفسیر الاسماء و الاوزان و المکاییل التی للعقاقیر و تسمیة الاعضاء و الادواء بالیونانیة و السریانیة و الفارسیة و الهندیة و العربیة؛
القسم الثامن، فی التشریح و منافع الاعضاء؛
القسم التاسع، فی الاسباب الطبعیة من صناعة الطب (غرضه فیه ان یبین اسباب العلل بامر الطبیعی)؛
القسم العاشر، فی المدخل الی صناعة الطب و هو مقالتان: الاولی منهما فی الاشیاء الطبیعیة و الثانیة فی اوائل الطب؛
القسم الحادی عشر، جمل علاجات و صفات و غیر ذلک؛
القسم الثانی عشر، فی ما استدرکه من کتب جالینوس و لم یذکرها حنین و لا هی فی فهرست جالینوس.
البته آنچه او بیان کرده، ترتیبی است که با نسخه موجود اصلا جور درنمی آید و شاید این سخن او گزارشی از مسودات کتاب «حاوی» باشد.
کتاب «الحاوی»، بزرگ‌ترین تالیف و تصنیف محمد بن زکریای رازی است و مدت‌ها مرجع
علماء و اطباء اروپا بوده و مکرر به طبع رسیده است. اول دفعه در شهر برشیا از بلاد ایتالیای شمالی، به لاتینی ترجمه و در دو جلد طبع شده (۱۴۸۶ م) و پس از آن مکرر در ونیز ایتالیا در سال‌های ۱۵۰۹ و ۱۵۴۲ م چاپ شده است. نسخ خطی متعدد آن در کتابخانه‌های معتبر عالم موجود است.
این کتاب، به اهتمام
هیثم خلیفه طعیمی و بر اساس نسخه چاپ شده توسط
دایرة المعارف عثمانی که در حیدرآباد (
هند) چاپ و منتشر شده بود، تصحیح و تحقیق شده و در سال ۱۴۲۲ ق (۲۰۰۲ م)، توسط مؤسسه چاپ و نشر دار احیاء التراث العربی (بیروت) چاپ و منتشر شده است.
مصحح این اثر، ابتدا، مقدمه‌ای کوتاه پیرامون زندگی و آثار محمد بن زکریای رازی نگاشته است و سپس متن تصحیح شده کتاب را آورده است.
پاورقی‌های بسیار اندک این اثر، بیشتر به اشتباهات و بررسی تصحیف عبارت‌های کتاب اختصاص دارد. مصحح این اثر، در برخی از پاورقی‌ها به بعضی از نکات و توضیحات مرتبط با متن می‌پردازد.
باید توجه داشت آنچه از کتاب «حاوی» در کتابخانه‌های جهان فعلا موجود است، جزء یا اجزائی از این کتاب می‌باشد و نسخ متعدده آن که در کتابخانه‌های بزرگ یافت می‌شود، با یکدیگر اختلاف کلی دارند و کمتر با هم شباهت دارند و هنوز کسی نتوانسته به طور قطع بگوید کتاب حاوی کامل که اول دفعه تهیه شده در کدام
کتابخانه است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
