امین‌الدین بلیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَلْیانی، امین‌الدین محمد بن علی بن مسعود بلیانی (ذیقعده ۴۵ق/۲۷۰-۶ مارس ۳۴۵م)، عالم و عارف کازرونی معاصر با آل اینجو است.
کهن‌ترین و مهم‌ترین منبع در شرح احوال و زندگانی او، کتاب
مفتاح الهدایه و مصباح العنایه است که توسط
محمود بن عثمان ، یکی از مریدان وی، نگاشته شده است. سلسله نسب امین‌الدین به چند واسطه به
شیخ ابوعلی دقاق ه م می‌رسد.
او در روستای بلیان، از توابع کازرون زاده شد.
سرانجام، امین‌الدین در کازرون درگذشت و در خانقاه علیا - واقع در کوهستان شمالی کازرون - که به دست خود بنا کرده بود، به
خاک سپرده شد.
این
مقبره در زلزله‌ای که در ۲۳۹ق در کازرون رخ داد و عمارت‌های بسیاری را خراب کرد، ویران شد.
در منابعی که به شرح احوال شیخ پرداخته‌اند، از همسر و فرزندان او سخنی به میان نیامده، لیکن محمود بن عثمان در کتاب مفتاح الهدایه از شخصی به نام محب‌الدین با عنوان «شیخ زاده» یاد کرده
که به احتمال قوی
فرزند وی بوده است.
در خردسالی نزد
شیخ الاسلام نورالدین قرآن آموخت و در همان اوان، پدرش او را نزد مرید خود، ابوسعید که مردی
دائم‌الذکر بود، برد و به
ذکر گفتن ترغیبش کرد.
امین‌الدین مقدمات علوم را نزد پدر،
فقه را نزد
فقیه عثمان کهفی ، و
حدیث را نزد
رشیدالدین احمد فرا گرفت. از گزارش محمود بن عثمان
برمی‌آید که وی برای طلب
دانش ، به نقاط دیگری نیز
سفر کرده است.
امین‌الدین ۴ ساله بود که نزد عمویش
اوحدالدین بلیانی ه م
تلقین ذکر یافت و به سیر و سلوک عرفانی مشغول شد و پس از چندی از اوحدالدین
خرقه خلافت گرفت و به
ارشاد و دستگیری مریدان پرداخت.
و ظاهراً علاوه بر عمویش، از بزرگان دیگری نیز بهره برده است.
بلیانی مریدان بسیاری تربیت کرد که نام‌های برخی از ایشان در کتاب مفتاح الهدایه مذکور است.
از جمله کسانی که در سلک ارادتمندان او بوده‌اند، اینان را می‌توان نام برد: محمود بن عثمان، صاحب مفتاح الهدایه و فردوس المرشدیه که به گفته خودش به مدت چند سال ملازم شیخ بوده است.
احمد زرکوب ه م، صاحب شیراز نامه
که گویا از اشعار و سخنان شیخ کتابی پرداخته بوده است؛سعیدالدین محمد بن مسعود بلیانى د ۵۸ق، فقیه و محدث و عموزاده پدر امین‌الدین
مایر
به اشتباه سعیدالدین را عموی شیخ امین دانسته است.
امین‌الدین در کازرون خانقاهی بنا نهاد و به تدریس و
تربیت مریدان پرداخت.
و بیش از ۲
سال نداشت که درویش
سالک در
خانقاه وی به خلوت می‌نشستند.
وی افزون بر این، چندین عمارت و مؤسسه به نام شیخ مرشد، ابواسحاق کازرونی ه م بنا کرد، مانند «سقایه مرشدی» یا سقایه نو که آن را در ۰۶ تا ۰۹ق در شرق مسجد جامع مرشدی ساخت؛ توسعه مسجد جامع میان سال‌های ۱۲- ۱۵ق؛ بنای «دارالشفای مرشدی» در ۲۲ق و «دارالحدیث شمسیه» در ۲۶ق؛ تأسیس سقایه دیگری به همان نام سقایه مرشدی در شمال مسجد جامع در ۲۸ق؛ و نیز «دارالعابدین» که برای غریبان و مسافران در ۳۲ق بنیاد نهاد.
امین احمد رازی با استناد به غزلی از
حافظ که از شیخ امین‌الدین به عنوان «بقیه ابدال» یاد کرده، بلیانی را شیخ‌الاسلام فارس در زمان حکومت ابواسحاق اینجو دانسته است، اما هیچ‌کدام از منابع به این مطلب اشاره نکرده‌اند.
علاوه بر آنچه درباره اشاره حافظ به بلیانی گفته شد،
خواجوی کرمانی ، شاعر و عارف سده و ق هم از ارادتمندان و معتقدان شیخ بوده، و قصیده‌ای شامل ۱
بیت و چند
مثنوی در
مدح وی سروده است.
امین‌الدین نزد سلاطین
آل اینجو از مقام و منزلت خاصی برخوردار بود.
شرف‌الدین محمودشاه از دوستداران او بود و فرزند وی،
جلال‌الدین مسعود شاه نیز خود را از مریدان شیخ امین‌الدین شمرده است.
از آن‌جا که امین‌الدین نسبت به ابواسحاق کازرونی
ارادت و
احترام خاصی داشت و بناهای بسیاری در کازرون به نام شیخ مرشد تأسیس کرد و قصاید
عربی و
فارسی در مدح ابواسحاق سرود،
او را از عارفان طریقت
کازرونیه مرشدیه یا
اسحاقیه پنداشته‌اند.
اما سلسله خرقه او به روایت مریدانش به
شیخ ابونجیب عبدالقاهر سهروردی د ۶۳ق/۱۶۸م می‌رسد.
بنابراین، او را باید از عارفان
سلسله سهروردیه دانست.
امین‌الدین مداومت بر ذکر
لااله‌الاالله را از ارکان بزرگ خلوت‌نشینی برشمرده
و معتقد بوده است که
معرفت حق، بالاتر از
قرب حق است، از آن جهت که معرفت بعد از قربت حاصل می‌شود و چه بسا که قربت قرین معرفت نبوده باشد.
او
سماع رهروان طریقت را تنها در زمانی که به عمارت خانقاهی یا خدمت مشایخ مشغول باشند،
جایز شمرده، و آن را بر خلوت‌نشینان و
اصحاب محاسبه اکیداً
ممنوع کرده است.
از دیگر اصولی که امین‌الدین در خانقاه خود مراعات می‌کرد، آن بود که مریدان را از
شطح و طامات گفتن برحذر می‌داشت.
۱.
بدایه الذاکرین ، کتابی در آداب و شرایط ذکر و
فضیلت ذکر «لااله الاالله» که آن را برای فرزند خود محب‌الدین محمد، ملقب به «عطاءالله» نگاشته است؛ از این کتاب چند نسخه در کتابخانه‌های
تهران و شیراز موجود است.
۲.
تربیت نامه ، عنوان پاره‌ای از مکتوبات بلیانی است که در آداب و شرایط خلوت‌نشینی می‌نگاشته، تا بر مریدان برخوانند. از این تربیت نامه‌ها، یکی را محمود بن عثمان در مفتاح الهدایه آورده است.
۳.
دیوان اشعار ، که نسخه منحصر به فردی از آن در
حاشیه نسخه خطی
کلیات سعدی در کتابخانه ملی پاریس به شماره ۳۸۲ موجود است.
این دیوان شامل قصاید عرفانی و قصیده‌ای در فضیلت ذکر «لااله‌الاالله»، و نیز دارای مثنوی‌ها و غزل‌هایی است که در آن‌ها شاعر، «امین» و گاه «امین بلیانی» تخلص کرده است.
اشعار پراکنده‌ای نیز از او در تذکره‌ها موجود است. مثلا بابا رکن‌الدین
از امین‌الدین با نام علی یاد کرده است.
۴. «
وقف‌نامه‌ای » نیز از او در دست است.
(۱) ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
(۲) احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، ۳۵۰ش.
(۳) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم ۳۲۴.
(۴) بابا رکن‌الدین شیرازی، مسعود، نصوص الخصوص فی ترجمه الفصوص، به کوشش رجبعلی مظلومی، تهران، ۳۵۹ش.
(۵) جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۳۲۸ش.
(۶) جنید شیرازی، ابوالقاسم، هزار مزار ترجمه شدالازار، ترجمه عیسی بن جنید شیرازی، به کوشش عبدالوهاب نورانی وصال، شیراز، ۳۶۴ش.
(۷) حافظ، دیوان، به کوشش پرویز ناتل خانلری، تهران، ۳۶۲ش.
(۸) خواجوی کرمانی، محمود، خمسه، به کوشش سعید نیاز کرمانی، کرمان، ۳۷۰ش.
(۹) خواجوی کرمانی، محمود، دیوان اشعار، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، ۳۳۶ش.
(۱۰) خواجوی کرمانی، محمود، گل و نوروز، به کوشش کمال عینی، تهران، ۳۷۰ش.
(۱۱) رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۳۴۰ش.
(۱۲) رکن زاده آدمیت، محمد حسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران، ۳۳۷ش.
(۱۳) سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان خواجوی کرمانی، تهران، ۳۳۶ش.
(۱۴) شیخ‌الحکمایی، عمادالدین، بازخوانی یک وقف‌نامه، میراث جاویدان، تهران، ۳۷۲ش، س، شم.
(۱۵) شیخ‌الحکمایی، عمادالدین، مقدمه بر مفتاح الهدایه، محمود بن عثمان، تهران، ۳۷۶ش.
(۱۶) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۳۶۶ش.
(۱۷) غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران، ۳۶۶ش.
(۱۸) فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، باستان.
(۱۹) مایر، ف. ، مقدمه بر فردوس المرشدیه، محمود بن عثمان، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۳ش.
(۲۰) محمود بن عثمان، انوار المرشدیه فی اسرار الصمدیه، همراه فردوس المرشدیه.
(۲۱) محمود بن عثمان، فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۳ش.
(۲۲) محمود بن عثمان، مفتاح الهدایه و مصباح العنایه، به کوشش عمادالدین شیخ الحکمایی، تهران، ۳۷۶ش.
(۲۳) منزوی، خطی.
(۲۴) هدایت، رضا قلی، ریاض العارفین، تهران، ۳۱۶ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلیانی، امین‌الدین»، ج۱۲، ص۵۰۷۳.
