انیس الحجاج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انیس الحجاج نام
کتاب سفرنامه حج فارسی، نوشته صفی بن ولی قزوینی می‌باشد.
این
اثر از سفرنامه‌های
حج شبه قاره هند است و آگاهی‌هایی از راه حج هند در سده یازدهم ق. به دست می‌دهد. نویسنده در این
سفر از بندر سورات هند، به خور در
خلیج فارس و مخا در
یمن آمده و به
جده رسیده است. او در پی گزاردن
مناسک حج و
زیارت مدینه با
کشتی به صورت مستقیم از بندر مخا در یک سفر ۱۵ روزه به سورات بازگشته است.
از زندگی صفی بن ولی قزوینی آگاهی چندان در دست نیست. گویا عالمی
شیعی مذهب بوده است. از مقدمه تفسیرش که به سال ۱۰۷۷ق. نگاشته و خود را ۴۸ ساله خوانده است، می‌توان تولدش را در
حدود ۱۰۲۹ق. حدس زد. وی مدتی در
قزوین،
سکونت داشته و سپس به هندوستان سفر کرده و در شاه جهان آباد (دهلی امروزی) سکونت یافته و میان دهلی و کشمیر در رفت و آمد بوده است.
در دهلی به دربار سلطان ابومظفر محیی الدین اورنگ زیب تیموری، ششمین پادشاه گورکانیان (۱۰۶۷-۱۱۱۸ق.) راه یافت و سپس به آموزگاری شهدخت زیب النساء بیکم
دختر سلطان انتخاب شد. وی را از دانشمندان و نویسندگان بزرگ آن سرزمین در آن دوره شمرده‌اند.
کتابی در شرح
صحیفه سجادیه امام زین العابدین علیه‌السّلام در ۱۰۹۰ق. تالیف کرده
و آثاری دیگر همچون کنز الاسماء
و مرآة الاخلاق
بدو نسبت داده‌اند. دیدگاه‌های او در تشخیص فصیح و غیر فصیح از لهجه‌های عربی، تفسیر او از برخی آیات قرآنی و گفته‌هایش درباره درمان بیماری‌ها و تجویز داروهای گوناگون برای آن‌ها در جای جای سفرنامه نشان از آشنایی‌اش با علومی چون
لغت و
ادب،
تفسیر و
طب دارد. به گزارش شماری از منابع، او به درخواست شهزاده زیب النساء، تفسیری که بعدها به نام وی شناخته شد، در نه جلد تالیف کرده است.
این سفرنامه بدین لحاظ که آگاهی‌های ویژه‌ای از شرایط حاجیان هندی در روزگار
قدرت و شکوه مسلمانان هند با پادشاهی گورکانیان به دست می‌دهد، حائز اهمیت است. معرفی راه
حج هند تا عربستان و چگونگی سفر حج‌گزاران شبه قاره نیز بر این اهمیت می‌افزاید. صفی در مقدمه کتاب، مسیر و
مدت سفر را برای خوانندگان بازگفته است. سفر در
رجب ۱۰۸۷ق. به سوی ایالت گجرات آغاز شده است. وی از بندر سورات به جزیره خور عزیمت کرده که مکانی برای گرد آمدن حاجیان هند و برخی حاجیان ایران و عراق و انتخاب کشتی برای حرکت به سوی
حجاز بوده است.
صفی با کاروان بغداد که بیش از ۴۰۰ مسافر داشته، در ۲۴ روز از مسیر
خلیج عدن و بندر مخا در
یمن به
جده رسیده و در ۲۷
ذی قعده با
شتر از جده به سوی
مکه حرکت کرده و پس از سه
روز در
یلملم،
احرام بسته و روانه مکه شده است.
سفرنامه یک مقدمه و سه فصل با عنوان «طریق» و هر فصل چهار باب با عنوان «مسلک» دارد. صفی در باب‌های فصل اول، توصیه‌هایی برای مسافران دارد تا در فراهم کردن مقدمات و وسایل سفر مانند خورد و خوراک در طول سفر به مشکلی برنخورند. در فصل دوم،
آداب و
احکام حج و
عمره را آورده است. او گزارش‌های جغرافیایی خود را از کوه‌های مکه و مناطق پیرامونی بازگفته و سپس به
مسجدالحرام پرداخته است. ابعاد کعبه،
منبر، باب‌ها، ستون‌ها، فاصله میان مسجدالحرام و مکان‌هایی مانند
منا و قبرستان معلات همراه با جزئیات از موضوعات این مبحث است.
در باب سوم، قسمتی از کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نوشته قطب الدین نهروالی در وصف مسجدالحرام را ترجمه و تلخیص کرده است. صفی با تسلطی که بر
دانش نجوم داشته، سخنان نهروالی را درباره تعیین موقعیت و جهت جغرافیایی مسجدالحرام، نقد و بررسی و توجیه کرده است.
در باب چهارم، خلاصه رساله مفرحة الانام سید زین العابدین کاشانی آمده که کتابی در
تاریخ مکه است. در پایان این فصل، گزارش‌هایی درباره چگونگی ورود قافله حاجیان مصر و
شام، شمار آن‌ها، و ویژگی‌های اخلاقی حاجیان سرزمین‌های گوناگون ثبت شده است. صفی از وضعیت حاجیان مصری، مغربی، یمنی، ایرانی و هندی و وضع لباس و ظاهر آنان سخن گفته است. او از لباس فقیرانه ایرانیان یاد کرده و علت این پوشش را در
امان ماندن از راهزنان و بدویان دانسته است. از گزارش‌های او بر می‌آید که حاجیان وضع امنیتی مناسب نداشته و با خطرهای جانی و مالی روبه‌رو بوده‌اند. او به پاره کردن شکم حاجی ایرانی به دست یک بدوی برای یافتن
طلا اشاره کرده که خود شاهد آن بوده است. وی در روز دهم
محرم همراه حاجیان ایران و هند درون کعبه را نیز
زیارت کرده است.
فصل سوم به
مدینه و آداب و ادعیه
زیارت بقاع مقدس مدینه می‌پردازد. صفی مسیر میان مکه تا مدینه را ۱۳
روز پیموده است. او در باب اول به گزارش زیارت خود از
مسجدالنبی پرداخته و
مستحبات زیارت مانند
غسل و تعویض لباس را مقدمه زیارت
قبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دانسته و در پی زیارت ایشان، مزار بزرگان
اسلام در
بقیع مانند مرقد منسوب به
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و گنبد چهار
امام شیعیان و
عباس بن عبدالمطلب را زیارت کرده است.
صفی در باب دوم آداب زیارت مدینه منوره و ادعیه و اعمال ویژه هر مکان را بازگفته است. در باب سوم به وضعیت جغرافیایی شهر مدینه پرداخته و در وصف باغ‌ها و خوشی
آب و هوای مدینه گفته است: اگر فردوس بر روی زمین است/ همین است و همین است و همین است. صفی پس از بیان توضیحاتی درباره شهر، به شرح تفصیلی مسجدالنبی و ضریح پبامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرداخته و سپس منازل میان مکه و مدینه را برشمرده و فاصله میان آن‌ها را ثبت کرده است.
باب چهارم درباره
لطف و مواهب خفیه
خداوند به بندگانش است که با ذکر نمونه‌هایی از احوال شخصی صفی همراه است. زیارتگاه‌های بندر جده و مخا از واپسین موضوعات کتاب است. صفی این دو بندر را به لحاظ اقلیمی، فرهنگی و محصولات کشاورزی با برخی شهرها که در طول سفر دیده، مقایسه کرده است.
پایان بخش کتاب، توصیه‌های اخلاقی و عرفانی به مسافران حج است. صفی بر صدقه بسیار تاکید کرده و بلاهایی را که
صدقه از آدمی دور می‌کند، با بیان چند داستان بازگفته است. تفسیر او از برخی آیات قرآنی در این بخش، نشان از آشنایی او به دانش تفسیر دارد. وی به توانگران هندی سفارش کرده تا برای حاجیان فقیر هندی در ایام حج در جده آذوقه و
طعام،
خیرات کنند. او با تخمین شمار حج‌گزاران بی‌بضاعت هندی، مبلغ مورد نیاز را به روپیه محاسبه کرده است.
این
کتاب تاکنون چاپ نشده است. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی
تهران با شماره ۱/۹۹۱۷ نگهداری می‌شود
(۱) تراجم الرجال، السید احمد الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۴ق.
(۲) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «انیس الحجاج».
