باش‌خلیفه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باش خلیفه، عنوان رئیس منشیانی که در دوره عثمانی «خلیفه» خوانده می‌شدند، و نیز نام رؤسای بسیاری از اداره‌های همان دوره می‌باشد.
این عنوان که در تکالیف قواعدی،
به صورت «سرْخلیفه» ضبط شده با عناوین «باشْقَلفه» و «قلفه بیگ»، یعنی رئیس و بزرگتر و باسابقه‌‌ترین منشیان ادارات، وصف شده و، علاوه بر آن در پاره‌ای منابع به صورت «خلیفه اول» هم آمده است.
ابتدا رؤسای دفاتر مراکزی از قبیل پاسداران قراردادی، اسلحه‌خانه،
اسلحه‌سازی، و
ینی‌چری بدین عنوان خوانده می‌شدند؛ امّا بعدها در مرکز توپخانه
ارتش عثمانی سمتی به همین عنوان به وجود آمد؛ چنانکه برای منسوبان به این مرکز سمتهای رئیس ریخته‌گران و رئیس سازندگان ارابه توپ وجود داشت. رئیس کارگاه
کشتی‌سازی نیز باش خلیفه ملاح‌ها نام داشت که متصدی تأمین و پرداخت مواجب و کارهایی مشابه آن بود. علاوه بر این، پرسابقه ترین منشیان دوایر مالیه، از قبیل «روزنامچه اول، باش محاسبه و ضربخانه عامره»، نیز باش خلیفه خوانده می‌شدند.
انتصاب باش خلیفه دوایر مالی، به پیشنهاد صاحب‌منصبان بزرگ دولتی (
خواجگان)، از میان باسابقه ترین خلیفه‌ها صورت می‌گرفت. برعکس، در مراکز نظامی و قرارگاه رؤسای ینی‌چری، عزل و نصب باش خلیفه، در حیطه اختیار رئیس‌های آن مراکز بود.
باش خلیفه‌ها، جز در صورت ارتکاب خطاهای بزرگ، معزول نمی‌شدند. با این‌همه، در میان باش خلیفه‌های اخیر افرادی نیز بودند که بیش‌تر آماج
افترا شدند و پس از یکی دو سال معزول شدند، ولی با تقدیم عرض حال، اصلاح وضع موجود را خواستار شدند و توانستند مقررات عزل و نصب باش خلیفه‌های سایر اداره‌ها را نیز شامل حال خود سازند.
باش خلیفه‌های مراکز نظامی می‌توانستند به
فرماندهی گردان‌های ینی‌چری منصوب شوند. مثلاً در ۱۱۸۹، پس از مرگِ فرمانده دسته هشتم مرکز توپخانه «
درگاه عالی»، ابراهیم علی، باش خلیفه دسته پنجم، جانشین او شد. در زمان
سلطان سلیم سوم نیز، با تأسیس مدرسه
نیروی دریایی سلطنتی (هندسه خانه
ترسانه عامِره) در ۱۲۱۲، احمد خواجه قاپْتان خلیفه اول آن‌جا شد.
باش خلیفه‌ها از ۱۲۵۳ به صورت منشی بزرگ (ممیّز) یا سرمنشی (باش کاتب) درآمدند.
(۱) تشریفات قدیمه، ص ۲۰، ۲۵، ۱۰۵، ۱۱۰.
(۲) اوزون چارشیلی، سرای تشکیلاتی، ص ۴۸۳.
(۳) اوزون چارشیلی، قاپی قولی اجاقلری، ج ۲، ص ۱۰، ۶۴، ۸۹، ۱۰۱ـ۱۰۲، ۱۰۶، ۱۷۵.
(۴) اوزون چارشیلی، مرکز بحریه، ص ۵۲۹، ۵۳۷ـ۵۴۵.
(۵) عبدالرحمن وفیق، تکالیف قواعدی، استانبول ۱۳۲۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باش‌خلیفه»، شماره۲۲۶.
