بحر الفوائد فی شرح الفرائد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب بحر الفوائد فی شرح الفرائد، تالیف میرزا
محمد حسن آشتیانی تهرانی از بزرگان
فقه و از مراجع زمان خود می‌باشد. (۱۲۴۸- ۱۳۱۹ هجری قمری)
کتاب، شرح
فرائد الاصول (معروف به رسائل)
شیخ مرتضی انصاری است.
میرزا محمدحسن آشتیانی از مبرزترین شاگردان شیخ انصاری است و تقریرات او گسترده‌ترین و مفصل‌ترین تقریرات درس شیخ می‌باشد.
این مجموعه اصولی که در هشت جلد تدوین شده است و تحقیق آن توسط «لجنة احیاء التراث العربی»، تحت اشراف سید رضا، فرزند علامه سید
جعفر مرتضی عاملی صورت گرفته است، شرحی غیر مزجی است؛ بدین صورت که شارح، در هر مبحث، نخست، قسمت کوتاهی از عبارت کتاب «فرائد» را ذکر می‌کند، آن گاه در ذیل آن، مفصلا به شرح و بررسی مطالب مطرح شده در آن فقره، می‌پردازد.
رئوس کلی مباحث و ترتیب آنها، همان گونه است که در کتاب «فرائد» آمده و در کتاب شناسی مربوطه ذکر شده است.
عناوین و تعداد مباحث هر یک از مجلدات این شرح در این طبع جدید، با طبعی که ویرایش سوم شده است، متفاوت است.
جلد اول، مشتمل بر شرح مقصد اول (قطع) و بخشی از مقصد دوم و جلد دوم و سوم، مشتمل بر شرح بخشی دیگر از مقصد دوم و جلد چهارم، مشتمل بر شرح تتمه مقصد دوم و بخشی از مقصد سوم و جلد پنجم و ششم و هفتم، مشتمل بر شرح بخش‌هایی دیگر از مقصد سوم و جلد هشتم، مشتمل بر شرح تتمه مقصد سوم و خاتمه می‌باشد.
و تسمی بالاصول العملیة و هی منحصرة فی اربعة.
فالمراد بالاصل العملی، کل حکم تقرر فی الشریعة للمشکوک، فهو مقابل الدلیل و هو ما انیط اعتباره بالکشف العلمی او الظنی و لو من حیث النوع و یطلق علی الثانی، الامارة ایضا و قد یختص الدلیل بالکاشف عن الحکم و الامارة بالکاشف عن موضوعه ظنا و توصیفه بالعملی و اضافته الیه، انما هو من حیث ان اعماله فی مقام عدم وجدان الواقع بمقتضی الادلة و الامارات القائمة علیه؛ فانقدح من هذا ان کل حکم ثبت فی الشریعة لغیر العالم، لا من حیث وجود ما یکشف عن الواقع، بل من حیث عدم علمه به، یسمی اصلا...
(قواعدی که وظیفه عملی مکلف را در صورت
شک و دست رسی نداشتن به واقع روشن می‌سازند)،
اصول عملیه خوانده می‌شوند و منحصر در چهارتا هستند.
پس مقصود از اصل عملی، هر حکمی است که در
شریعت برای شیء
مشکوک مقرر شده است، پس در مقابل دلیل است و آن چیزی است که ارزشش بسته به کشف علمی یا ظنی اش است، گر چه این
کاشفیت ، از جهت نوع آن چیز باشد. دلیل را
اماره نیز می‌خوانند، البته گاهی دلیل، به کاشف از
حکم و
اماره ، به کاشف ظنی از موضوع حکم اختصاص می‌یابد. توصیف «اصل»، به قید «عملی» و اضافه کردن به آن، از آن جهت است که اعمال و به کار گرفتن آن، تنها در مقام نیافتن واقع با ادله و امارات قائم بر آن، صورت می‌گیرد؛ پس روشن شد که هر حکمی که در
شریعت برای غیر عالم، آن هم نه از جهت موجود نبودن چیزی که کاشف از واقع باشد، بلکه از جهت عدم علم وی به آن، ثابت باشد، اصل نامیده می‌شود...
میرزای آشتیانی این کتاب را در نجف اشرف تالیف نموده است، ولی هنگام تدریس در تهران آن را پاکنویس و منقح کرده است.
کتاب بحر الفوائد در چهار قسمت تدوین شده است:
شامل بحث
حجیت قطع و حجیت
ظن و مباحث مربوط به آنها؛ یعنی حجیت
قول لغوی ،
اجماع منقول ،
حجیت خبر واحد ،
مقدمات دلیل انسداد و حجیت
ظن در
اصول دین است.
مؤلف، این قسمت از کتاب را در
شعبان سال ۱۳۰۷ به پایان رسانده است و نگارنده آن احمد تفرشی می‌باشد. این قسمت ۳۰۰ صفحه است.
قابل ذکر است که در سه قسمت بعد، عناوین بحث در ابتدای آن مشخص شده است، اما در این قسمت عنوان کلی هذا کتاب بحر الفوائد فی شرح الفرائد نوشته شده است؛ در حالی که مثلا باید عنوان «فی حجیة القطع و الظن و ما یتعلق بهما» نوشته می‌شد.
شامل بحث
اصالة البرائة و مسائل مرتبط به آن، یعنی تفاوت
حکم ظاهری و
واقعی ، دلایل عقلی و نقلی
برائت و
احتیاط ،
شبهات محصوره و
غیر محصوره ،
دوران امر بین واجب و حرام و در انتها
قاعده لا ضرر می‌باشد.
این قسمت در ربیع الثانی سال ۱۳۰۸ هجری قمری به پایان رسیده و در سال ۱۳۱۵ به وسیله
محمد بن احمد خوانساری نوشته شده و ۲۳۳ صفحه است.
این قسمت در دار الطباعة آقا سید مرتضی در همان سال به چاپ رسیده است.
استصحاب و دلایل عقلی و نقلی آن و معارضه آن با اصول دیگر و شبهات و رد آنها است.
در این قسمت، مؤلف تاریخ اتمام آن را مشخص نکرده است؛ ولی نگارش آن در سال ۱۳۱۵ به پایان رسیده و در ۲۳۳ صفحه است.
نگارنده آن نیز
احمد بن حسین طاوی تفرشی می‌باشد و در دار الطباعة آقا سید مرتضی در همان سال چاپ شده است.
بحث
تعادل و تراجیح است. این قسمت مختصرتر از قسمت‌های دیگر و در ۶۹ صفحه انتشار یافته است.
مؤلف، این قسمت را در
شعبان ۱۳۱۵ هجری قمری به پایان رسانده و نگارنده آن احمد تفرشی است. ناشر آن نیز سید محمد علی شیرازی و مصحح آن شیخ مسیح بن قاسم طالقانی از شاگردان مؤلف می‌باشد.
آن طور که از خاتمه قسمت‌های دوم تا چهارم فهمیده می‌شود، مؤلف در حالی به این کتاب همت گماشته است که تشتت افکار و فشار ناراحتی‌ها و مشکلات او را احاطه کرده بوده و از طرفی در خاتمه قسمت چهارم می‌نویسد که کار بسیار عجیبی کرده، زیرا در حالی بعضی از قسمت‌های کتاب را نوشته است که بسیاری از نوشته هایش گم شده بوده و این بر مشکلات کار او اضافه می‌کرده است.
بنابراین، با توجه به این عبارت‌ها و با توجه به شرایط مؤلف که بعد از نهضت تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۹ به این امر مبادرت ورزیده است، بعضی از نقایص موجود در کتاب را می‌توان توجیه کرد.
کتاب بحر الفوائد، دارای متنی بسیار روان و عمیق است و بر خلاف سایر کتاب‌های اصولی مشکل پیچیدگی در عبارت را ندارد و نام اکثر مآخذ مطالب و صاحبان نظریه‌ها در آن مشخص شده که باعث استفاده بهتر خواننده از کتاب می‌شود.
در قسمت‌های مختلف کتاب، حق شناسی و احترام خاص مصنف نسبت به
شیخ اعظم انصاری را می‌توان ملاحظه کرد؛ از جمله:
فان ما ذکرنا من التحقیق رشحة من رشحات تحقیقاته و ذره من ذرات فیوضاته... کیف و هو مبتکر فی الفن بما لم یسبقه سابق.
الذی صرف عمره فی علم الشریعة مع ما علیه من التفرد فی دقة النظر و استقامة الرای و الاطلاع علی فتاوی الفقهاء رضوان الله علیهم فی عصره فجزاه الله عن الاسلام خیرا.
به دلیل احاطه کامل مؤلف به نظریات شیخ انصاری، کتاب بحر الفوائد از مهم‌ترین منابع دستیابی به نظریات واقعی شیخ اعظم می‌باشد که گاهی در رسائل به اشتباه مطرح شده است. مثلا در بحث
مخالفت التزامیه در
شبهه حکمیه می‌فرمایند: لا یخفی علیک انه دام ظله و ان سلم هذا الظهور فی المقام و قواه الا انه دام ظله لم یسلمه فی الجزء الثانی من الکتاب و حکم علی سبیل الجزم بعدم وجوب التزام باحد الحکمین.
یا در مبحث
حجیت قطع می‌فرمایند: و بهذا قد صرح دام ظله فی مجلس البحث و لکنک خبیر بان استفادته من العبارة فی غایة الاشکال.
همچنین: فتامل حتی لا یختلط علیک مرامه- قدس سره- فی المقام فتکون ممن یورد علیه من غیر وقوف علی المراد.
اصولا در کتاب بحر الفوائد به کرات عبارت «فی مجلس البحث» دیده می‌شود که نشان از مباحثات علمی بین مصنف و شیخ اعظم دارد و تفاوت نظریات مطرح شده در جلسات بحث با متن رسائل را نشان می‌دهد، تا جایی که در قسمتی از کتاب نظر شیخ اعظم را در مورد نیاز به تغییر در عبارت‌های رسائل مطرح می‌فرمایند: فان کلام شیخنا- قدس سره- فی هذا الامر لا یخلو عن تشویش و اضطراب علی ما فی الکتاب مع کثیر اهتمامه بشانه و قد کان بانیا علی تغییر عبارة الکتاب فی الامر الثانی فی کثیر من مواضعه و قد دعی قبله، جزاه الله عن الدین و عنا خیر الجزاء.
کتاب بحر الفوائد نه تنها یک اثر علمی است، بلکه یک اثر عملی برای نشان دادن تقوای در نوشتار و برخورد با نظریات علمی بزرگان می‌باشد و از عجله در انتقاد و مناقشه در مسائل علمی اثری در این کتاب دیده نمی‌شود، بلکه به عکس، توصیه‌های اخلاقی، علمی مصنف به کرات در کتاب دیده می‌شود. به عنوان مثال: قد طال البحث بینی و بین شیخنا- قدس سره- فی مجلس المذاکرة فی الاشکال المذکور فی هذا المقام و مسالة اجتماع الامر و النهی و لم یحصل لی من افاداته ما یدفع به الاشکال عن نفسی لکنی اسئلک التامل فی هذا المقام و عدم المسارعة فیه و ان لا تسلک سبیل طلبة عصرنا من الایراد علی کل ما یسمعونه من غیر تامل فی موضوع القضیة و محمولها و الا فالسهو و الخطاء بمنزلة الطبیعة الثانیة لغیر الانسان الکامل الذی عصمه الله منهما.
مؤلف به خاطر احترام خاصی که نسبت به استادش شیخ اعظم قدس سره دارد، هرگز از عبارت «یرد علیه» استفاده نکرده، بلکه از عبارت لا یخلو عن مناقشة و امثال لفظ مناقشه استفاده کرده و حتی گاهی در مقام توجیه بر آمده است؛ مثلا:
کانه سهو من قلمه الشریف او مبنی علی المسامحة فی الاطلاق... فلا تحسبنه غیر خبیر بهذه المطالب الواضحة کیف و هو مبتکر فی الفن.
این احترام نه فقط نسبت به استادش، بلکه نسبت به علمای سابق نیز دیده می‌شود. مثلا راجع به
شیخ طوسی می‌فرماید: «قدس الله نفسه الزکیة و طیب تربته الشریفة».
و راجع به کاشف الغطاء چنین می‌گوید: «فقیه عصره طیب الله رمسه».
یکی از نکات مثبت کتاب حاضر آن است که، مؤلف به ماخذ و مصدر کلام شیخ مراجعه کرده و مطالب را با اطلاع کامل بیان می‌فرماید و احیانا اگر در موردی مطلبی را پیدا نکرده باشد، اعلام می‌کند: لم ار الجواب المذکور و الفرق بین الضررین فی النسخة الموجودة عندی من عدة الشیخ قدس سره...
یا اینکه صریحا اعلام می‌کند، آنچه به ماخذ نسبت داده شده وجود نداشته و استناد شیخ اعظم صحیح نمی‌باشد: و انت خبیر بان التقیید المذکور فی کلام شیخنا الاستاد العلامة... لیس موجودا فی کلام الجزائری بل و لا حکاه عنه غیره...
ویژگی دیگر آن که، مؤلف به دلیل احاطه کامل به نظریات اصولی، گاهی در کتاب منشا و تاریخچه نظریه اصولی خاصی را مطرح کرده است. مثلا در بحث
حجیت ظن مطلق، صاحب این نظریه را وحید بهبهانی و سید علی صاحب ریاض (هم درس ایشان) دانسته، که بعدها شاگرد
وحید بهبهانی ، یعنی
محقق قمی در انتشار این نظریه اهتمام خاصی را مبذول داشته است.
(صفحه ۲۲۸ سطر ۱۸، قسمت اول کتاب)
یا در رابطه با دلیل اجتهادی و فقاهتی تاریخچه این نظریه را بیان می‌فرماید.
در این کتاب، مؤلف گاهی به دلیل نیاز به طرح مباحث دقیق فلسفی و فقهی، احاطه خود را بر این مسائل نشان داده و هیولی، صورت، جسم طبیعی، تعلیمی، اقسام جواهر و امثال آن را توضیح می‌دهد.
ایشان در بحث‌هایی؛ همچون اجماع منقول، کلمات فقهاء و نظریاتشان را به خوبی تبیین می‌فرماید.
از نکات جالب در متن کتاب این است که در مواردی به دنبال نام شیخ اعظم لفظ دام ظله وجود دارد که نشانگر نوشته شدن متن در زمان حیات شیخ می‌باشد و در مواردی دیگر کلمه قدس سره، که نشان دهنده نوشته شدن آن متن و یا تصحیح آن بعد از حیات شیخ اعظم است.
این تفاوت گاهی در یک قسمت از کتاب و در چند صفحه متوالی دیده می‌شود و گاهی بین قسمت‌های مختلف کتاب دیده می‌شود که به نظر می‌رسد برای اطلاع از زمان نگارش قسمت‌های مختلف کتاب می‌توان از این شواهد استفاده کرد.
نکته دیگر این که مؤلف در کتاب کلماتی را به فارسی ترجمه کرده، در حالی که نیازی به ترجمه فارسی نبوده، یا این که شعرهایی را با عبارت‌های فارسی آورده است؛ در حالی که نیازی به این کار دیده نمی‌شود. مثل بد کاریست- بد آدمیست- پای استدلالیان چوبین بود- جمع صورت با چنین معنی ژرف، نیست ممکن جز ز سلطان شگرف- جسم جوهر در ذات پیوسته است، اگر گسسته بودی قابل ابعاد نبودی.
میرزای آشتیانی در کتاب بحر الفوائد لفظ «الاستاذ العلامة» را بسیار تکرار کرده است و گاهی در یک سطر، دو بار این عبارت تکرار می‌شود؛ مانند: ... علی ما ذکره الاستاذ العلامة من الایراد بان هذه الاخبار، کما تشهد لما ذکره الاستاذ العلامة... کذلک تشهد...
در کتاب بحر الفوائد از بعضی بزرگان و کتاب‌های آنها به صورت کنایه یا اختصار نام برده شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
۱- بعض افاضل مقاربی عصرنا فی الفصول، یا بعض افاضل المتاخرین، که مقصود شیخ
محمد حسین بن عبدالرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۵۲) صاحب کتاب
الفصول الغرویة است.
۲- بعض المحققین فی تعلیقاته علی المعالم، که شیخ
محمد تقی بن عبدالرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۴۸ هجری قمری) صاحب هدایة المسترشدین مراد است.
۳- السلطان، که مقصود سلطان العلماء (خلیفة السلطان) سید
علاءالدین حسین بن رفیع الدین حسینی (متوفای ۱۰۶۴ هجری قمری) صاحب حاشیه بر معالم است.
۴- بعض السادة من الاجلة، مراد از آن بحر العلوم، سید محمد مهدی بن سید
مرتضی طباطبایی (متوفای ۱۲۱۲ هجری قمری) صاحب مصابیح الاحکام می‌باشد.
۵- بعض افاضل المتاخرین فی عوائده، مقصود کتاب
عوائد الایام ، تالیف ملا
احمد بن مهدی نراقی کاشانی است (متوفای ۱۲۴۴ هجری).
۶- محکی صد، یعنی جامع المقاصد تالیف محقق ثانی،
ابوالحسن علی بن حسین بن عبدالعالی کرکی (متوفای ۹۴۰ قمری).
۷- الشیخ فی الزبدة، یعنی زبدة الاصول، تالیف
شیخ بهائی (متوفای ۱۰۳۱ هجری قمری).
۸- شارح الدروس، (شارح الروضة) استاد محقق آقا
حسین بن جمال الدین محمد خوانساری (متوفای ۱۰۹۸ هجری قمری).
۹- سید مشایخه فی المفاتیح، مقصود
مفاتیح الاصول ، تالیف سید
محمد مجاهد بن سید علی است.
میرزای آشتیانی در کتاب بحر الفوائد از کتب بسیاری در فنون مختلف از قبیل
فقه ،
اصول ،
حدیث ،
لغت و... استفاده کرده که به ذکر برخی از مهم‌ترین منابع ایشان
بسنده می‌کنیم:
۱- الذریعة الی اصول الشریعة، المسائل الرسیة (الاسئلة الرسیة) و الانتصار تالیف سید مرتضی علم الهدی علی بن حسین موسوی (متوفای ۴۳۶ قمری).
۲- عدة الاصول، تجرید العقائد، التبیان، الخلاف، المبسوط، الاستبصار و شرح رساله علم، تالیف شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری).
۳- معارج الاصول و المعتبر، تالیف محقق حلی جعفر بن حسن (متوفای ۶۷۶ هجری قمری).
۴- مختلف الشیعة، النهایة، التذکرة و منتهی الوصول الی علمی الکلام و الاصول، تالیف علامه حلی، حسن بن یوسف (متوفای ۷۲۶ هجری قمری).
۵- غایة البادی فی شرح المبادی، تالیف محمد بن علی جرجانی، شاگرد علامه حلی (متوفای ۷۲۸ هجری قمری).
۶- نهایة المامول فی شرح تهذیب الوصول الی علم الاصول (شرح تهذیب علامه حلی) تالیف سید عمیدالدین عبدالمطلب اعرجی (متوفای ۷۵۴ هجری)
۷- الدروس و ذکری الشیعة، تالیف شهید اول، محمد بن جمال الدین مکی (شهادت، ۷۸۶ هجری قمری).
۸- عوالی اللآلی، تالیف شیخ محمد بن علی، معروف به ابن ابی جمهور احسائی (متوفای ۹۰۱ هجری).
۹- جامع المقاصد، تالیف محقق ثانی، محقق کرکی، ابوالحسن علی بن حسین کرکی (متوفای ۹۴۰ هجری قمری).
۱۰- تمهید القواعد، روض الجنان، شرح الالفیة و مسالک الافهام تالیف شهید ثانی (متوفای ۹۶۶ هجری قمری).
۱۱- معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تالیف جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین (متوفای ۱۰۱۱ هجری قمری).
۱۲- حبل المتین و زبدة الاصول، تالیف شیخ بهائی، محمد بن حسین (متوفای ۱۰۳۱ هجری قمری).
۱۳- الفوائد المدنیة و الفوائد المکیة، تالیف ملا محمد امین بن محمد شریف، محدث استرآبادی (متوفای ۱۰۳۳ هجری قمری).
۱۴- حاشیه بر معالم، تالیف سلطان العلماء، سید علاء الدین حسین بن رفیع الدین آملی (متوفای ۱۰۶۴ هجری قمری).
۱۵- شرح زبدة الاصول به نام غایة المامول فی شرح زبدة الاصول، تالیف جواد بن سعید کاظمی، مشهور به فاضل جواد (متوفای ۱۰۶۵ هجری).
۱۶- الوافیة، تالیف فاضل تونی، ملا عبدالله بن محمد بشروی خراسانی (متوفای ۱۰۷۱ قمری).
۱۷- حاشیه بر معالم و شرح زبدة الاصول ملا صالح مازندرانی (متوفای ۱۰۸۱ قمری).
۱۸- کفایة المقتصد فی الفقه و ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، تالیف محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (متوفای ۱۰۹۰ هجری قمری).
۱۹- حاشیه بر شرح مختصر الاصول، تالیف جمال الدین بن محمد خوانساری (متوفای ۱۱۲۵ هجری قمری).
۲۰- الفوائد الجدیدة، تالیف وحید بهبهانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل (متوفای ۱۲۰۶ قمری).
۲۱- کشف الغطاء، تالیف شیخ جعفر بن شیخ خضر کاشف الغطاء نجفی (متوفای ۱۲۲۷ هجری قمری).
۲۲- الوافی، شرح الوافیة تونی و المحصول فی الاصول، تالیف سید محسن بن حسن اعرجی معروف به محقق کاظمی.
۲۳- ریاض المسائل، تالیف سید علی بن محمد طباطبایی حائری (متوفای ۱۲۳۱ هجری قمری).
۲۴- اجوبة المسائل و القوانین المحکمة فی الاصول، تالیف محقق قمی، میرزا ابو القاسم بن محمد حسن گیلانی (متوفای ۱۲۳۱ هجری قمری).
۲۵- المناهج فی الاصول، تالیف شیخ اسد الله بن اسماعیل تستری کاظمی (متوفای ۱۲۳۷ هجری قمری).
۲۶- مفاتیح الاصول، المصابیح فی شرح المفاتیح (کاشانی) و مناهل الاحکام، تالیف سید محمد مجاهد بن سید علی صاحب ریاض العلماء (متوفای ۱۲۴۲ هجری).
۲۷- مناهج الاحکام و عوائد الایام، تالیف ملا احمد بن مهدی نراقی کاشانی (متوفای ۱۲۴۴ قمری).
۲۸- هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین، تالیف شیخ محمد تقی بن عبد الرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۴۸ هجری قمری).
۲۹- الفصول الغرویة، تالیف شیخ محمد حسین بن عبد الرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۵۰ هجری قمری).
کتاب بحر الفوائد در یک جلد بزرگ و در حدود ۸۳۶ صفحه چاپ شده است. این چاپ در سال ۱۳۱۵ هجری قمری در تهران انجام شده، سپس در سال ۱۴۰۳ هجری قمری، در انتشارات کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی تجدید چاپ شده است.
نرم افزار جامع اصول الفقه،
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
/span
