برقع (دانشنامه حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برقع به پوشش ویژه درِ کعبه
اطلاق می‌شود.
بُرْقُع و بُرْقَع از ریشه رباعی «ب ـ ر ـ ق ـ ع» و جمع آن براقع، به معنای پوشاننده صورت است
و به پوشش ویژه درِ کعبه اطلاق می‌شود.
پوشاندن
کعبه با پرده مخصوص، پیشینه‌ای دراز دارد. (←
پرده کعبه) دقیقاً معلوم نیست که از چه هنگام افزون بر پرده اصلی، پرده ویژه دیگری برای در کعبه اختصاص یافته است. نصب سایبان‌هایی بالای در کعبه در دوره
متوکل عباسی، به صورت سنتی سالانه درآمد و خلیفه هر سال در موسم
حج، سایبانی برای نصب بر سر در کعبه هدیه می‌داد.
گویا نخستین یادکرد از برقع در کتاب
تاریخ مکه فاسی به سال
۸۱۹ق آمده که به زیبایی ویژه پرده در کعبه نسبت به پرده‌های سال‌های گذشته اشاره می‌کند.
قلقشندی نیز در گزارشی از پرده در کعبه، طول آن را به سال
۸۰۱ق به اندازه خود در شمرده و از نوشته‌هایی بر آن به رنگ سفید یاد کرده است.
از گونه گزارش‌های این دو تن برمی‌آید که این پرده در اوایل سده
نهم ق نصب شده و هنگام ساخت آن به پیش از این تاریخ بازمی‌گردد. همچنین قلقشندی می‌گوید که این پرده در سال‌های بعد از ابریشم سیاهی درست می‌شد که روی آن گلدوزی‌های نقره‌ای پوشیده از طلا وجود داشت.
سلطان سلیم عثمانی بر زیبایی‌های برقع بیش از پیش افزود و آذین‌بندی آن را به نهایت زیبایی رساند. کوشش برای زیبا کردن برقع در دوران عثمانی، با پدید آمدن امکانات فنی جدید، ادامه و تطور یافت.
پس از روی کار آمدن
آل سعود و خودداری
مصر از ارسال پرده کعبه، تهیه چهارچوب و پرده در مزین به طلا و نقره در خود عربستان صورت گرفت. دولت سعودی به سال
۱۲۲۱ق پرده‌ای به رنگ قرمز و آراسته شده با طلا و نقره بر در کعبه آویخت.
این پرده که اکنون در کارگاهی در
مکه آماده می‌شود، از لحاظ شکل عمومی و تزئینات و
آیات نوشته بر آن، مانند پرده ساخت مصر است و تنها تغییراتی اندک از جمله جابه‌جایی یا حذف برخی آیات و عبارات دینی در آن، دیده می‌شود.
نیز سعودی‌ها اخیرا قطعه‌ای پنجم را به برقع افزوده‌اند که در پایین آن قرار گرفته و عبارت اهدا را روی آن نوشته‌اند. با پیوستن این قطعه، ارتفاع برقع به هفت و نیم متر و عرض آن به چهار متر رسیده است.
برقع همراه پرده اصلی کعبه از گذشته تا کنون در اختیار
بنی‌شیبه قرار می‌گرفت. بر پایه گزارش فاسی، پیشترها امیران مکه پرده درِ کعبه و بخشی بزرگ از جامه آن را با بهای شش هزار درهم از آنان می‌خریدند. این سنت را
عنان بن مغامس بن رمیثه آن گاه که در سال
۷۸۸ق امیر مکه شد، پدید آورد و پس از او بیشتر امیران مکه از آن پیروی کردند.
سید حسن بن عجلان که به سال
۷۹۸ق امیر مکه شد، پرده در کعبه و جامه مقام ابراهیم را از شیبی‌ها می‌گرفت و در اختیار بزرگان و پادشاهان مورد نظر خویش قرار می‌داد.
در دوران جدید، جامه کعبه میان امیران مکه و خاندان شیبی تقسیم می‌شد. پرده در کعبه به امیران مکه می‌رسید و این تقسیم تا روزگار
شریف حسین بن علی ادامه داشت. هنگامی که
ملک عبدالعزیز آل سعود به سال
۱۳۴۳ق به
حجاز دست یافت، جامه کعبه را همراه دیگر مشتقات آن به خاندان شیبی بازگرداند. این وضعیت تا هنگام ساخت جامه از جانب دولت عربستان ادامه داشت و جامه کعبه یکی از حقوق شیبیان شد.
به سال
۱۳۷۸ق دولت عربستان فروش جامه کعبه را ممنوع اعلام کرد و از آن پس، در برابر آن، مبلغی را سالانه در اختیار شیبیان قرار می‌دهد.
جنس قسمتی از برقع، ابریشم و اطلس سیاه رنگ به مساحت ۴۶ ذراع و ربع و بخش دیگر آن پارچه اطلس خارجی به رنگ قرمز و سبز است. این دو بخش به یکدیگر پیوسته‌اند و روی آن‌ها نقش و نگارهای زیبا با تارهای نقره‌ای و طلاییِ خالص دیده می‌شود. این پرده دو آستر دارد و پیرامون و وسط آن، نوار پهن پنبه‌ای به صورت مفتول جای گرفته است.
طول و عرض برقع کمی بیش از‌اندازه درِ کعبه است تا هنگام آویخته شدن کاملاً آن را بپوشاند. پوشش در کعبه از چهار قطعه تشکیل می‌شود: قطعه فرازین به نام «عتبه»، قطعه زیرین به نام «طراز»، قطعه دنباله طراز به نام «قائم صغیر» و قطعه انتهایی با نام «قائم کبیر» که در آن شکافی قرار دارد. قطعه «عتبه» مساحتی به‌اندازه ۴۳۱۲ ذراع دارد و وزن تارهای نقره‌ای سفید و نیز طلایی بافته شده در آن ۳۱۱۴۰۴ مثقال است. قطعه طراز دارای مساحت ۴۳۱۱ ذراع و وزن تارهای زینتی آن ۳۱۱۰۵۷ مثقال است. قطعه «قائم صغیر» نُه ذراع مساحت دارد و تارهای زینتی آن به ۹۰۱ مثقال می‌رسد. «قائم کبیر» ۴۳۱۱ ذراع مساحت دارد و وزن زینت‌های روی آن ۳۲۱۴۵۵ مثقال است. افزون بر این چهار قطعه، قطعه‌ای به نام «وصله» نیز در برقع دیده می‌شود که دو قطعه «قائم صغیر» و «قائم کبیر» را به هم پیوند می‌دهد
و دارای تارهای نقره‌ای به مقدار ۴۳ مثقال است. روی همه قطعه‌ها، آیاتی با آرایه‌های
اسلامی به صورت طرح برجسته، زردوزی و طراحی و با نخ نقره دارای روکش طلا، اجرا شده است.
روی پرده در کعبه وسایلی نیز قرار داده می‌شود:
۱. شش صفحه نقره‌ای با عیار ۹۰ که با طلای زرد ونیزی طلاکاری شده‌اند و هر یک از آن‌ها روی دو چتر آفتابگیر قرار دارد.
۲. دوازده چتر بافته شده از ابریشم سرخ که روی آن‌ها با تارهای نقره‌ای و طلایی تزیین و با پوست بُز دباغی شده، آستر گشته و بر هر یک از آن‌ها، منگوله‌ای از نخ‌های پنبه‌ای هندی قرار دارد.
۳. دوازده عدد منگوله نخی ساخته شده از پنبه هندی سرخ و تارهای نقره‌ای زرد و سفید و نیز تارهای طلایی که هر یک از آن‌ها روی یک چتر قرار دارد.
۴. پنج منگوله نخی ساخته شده از ابریشم سیاه و تارهای نقره‌ای و طلایی و نیز تارهای نقره‌ای به رنگ زرد و سفید که هر یک از آن‌ها دارای قیطانی از ابریشم سیاه است.
در پیرامون پرده در کعبه، حاشیه‌ای مستطیل شکل، آراسته به نقش و نگارهایی دیده می‌شود که در میانه آن، مستطیل‌های بیضی شکل و اشکال مربع وجود دارد و در زمینه هر یک از آن‌ها، آیات قرآن و عبارات دینی به چشم می‌خورد. در سراسر این مستطیل از درون، یازده دایره و مستطیل‌های بیضی شکل دیده می‌شود. در هشت دایره، عبارت «اَللهُ رَبِّی» و در سه دایره عمودی در میانه پرده از بالا به پایین، عبارت «اَللهُ حَسْبِی» نقش بسته است و در زمینه همه مستطیل‌های بیضی شکل که در سر تا سر درون حاشیه قرار دارد و شمار آن‌ها به ۱۰ می‌رسد، «
سوره فاتحه» نوشته شده است.
در بخش بالای پرده دو مستطیل بیضی شکل قرار دارد که میان آن دو، یک دایره با عبارت «اَللهُ حَسْبِی» دیده می‌شود و در زمینه دو مستطیل، آیه قرآنیِ «قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِک ِ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّک ِ قِبْلَةً تَرْضَاهَا»
نقش بسته است. زیر این دو مستطیل، بیضی بزرگی قرار دارد که حاوی این آیه است: «قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»
در آذین‌بندی اخیر پرده درِ کعبه، به جای آن، این آیه آمده است: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ• وَسَارِعُوا اِلَی مَغْفِرَة مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّة عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْاَرْضُ اعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ».
در بخش زیرین آن، مستطیلی دیگر قرار دارد که درون آن، چهار دایره به شکل گلابی است و پیرامون آن‌ها با تارهایی زینت یافته و در زمینه هر یک از آن‌ها آیه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ»
نقش بسته و زیر آن، دو مستطیل بیضی شکل قرار دارد که میان آن دو، دایره‌ای با عبارت «الله حسبی» دیده می‌شود. در زمینه دو مستطیل یاد شده، قسمتی از آیة الکرسی
نوشته شده است و زیر آن، خانه بیضی شکل بزرگی دیده می‌شود که در زمینه‌اش این آیه نقش بسته است: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ• لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام اِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِینَ»
نیز در زیر آن، دو خانه بیضی شکل جای دارد که میان آن دایره‌ای با عبارت «الله حسبی» نقش بسته و در زمینه آن دو، بقیه آیة الکرسی نوشته شده و زیر آن‌ها دو دایره بزرگ قرار دارد که میان آن دو، چهار مستطیل کوچک دیده می‌شود. در هر یک از دایره‌ها
سوره اخلاص نوشته شده و در مرکز دایره، عبارت «اَللهُ جَلَّ جَلالُهُ» نقش بسته است. در زمینه مستطیل‌های چهارگانه، این نوشته‌ها دیده می‌شود: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا اَنفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِین»
«رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْک ِ رَحْمَةً اِنَّک ِ اَنْتَ الْوَهَّابُ»
در آذین اخیر پرده درِ کعبه، مستطیل‌های چهارگانه و نوشته‌های روی آن حذف شده است.
در یکی از دو دایره بزرگ که در سمت راست بیننده قرار دارد، «سوره اخلاص» و در دیگری آیه «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ اَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً»
نقش بسته است. در مرکز این دو دایره (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) دیده می‌شود. در گذشته زیر آن مستطیلی بزرگ قرار داشت که امروز برداشته شده است. در این مستطیل، این سوره نقش بسته بود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ• لاِِیلاَفِ قُرَیْش• اِیلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّیْفِ• فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ• الَّذِی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف• صَدَقَ اللهُ العَظیم»
پس از آن، چهار خانه بیضی شکل دیده می‌شود که هر دو عدد از آن‌ها، یکی بر دیگری قرار دارد و در میانه آن‌ها مستطیلی جای دارد که بخش بالای آن، همانند راس مثلث کشیده شده است و در هر یک از دو خانه فرازین، عبارت «لا اِله اِلا الله الْمَلِکِ الحَقّ المبین» و در هر یک از دو خانه زیرین، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلاَمِین» نوشته شده است و در خانه مثلث شکل بالای آن، عبارت «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ• رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ و َلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ»
نگاشته شده است.
در واپسین تغییر، خانه‌های چهارگانه به شش عدد افزایش یافته که هر سه عدد از آن‌ها یکی بر دیگری جای دارد و در میانه آن‌ها، مستطیل راس مثلثی قرار داده شده است. بر زمینه مستطیل نخستین از بالا، عبارت «لا اله الا الله الملک الحق المبین» و بر مستطیل برابر آن در سمت چپ، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلاَمِین» را نوشته‌اند و در مستطیل‌های چهارگانه باقیمانده، این سوره نقش بسته است: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ• لاِِیلاَفِ قُرَیْش• اِیلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ• فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ• الَّذِی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف• صَدَقَ اللهُ العَظیم»
در زمینه مستطیل راس مثلثی، آیه «قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ• وَ اَنِیبُوا اِلَی رَبِّکُمْ وَاَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتِیَکُمْ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنْصَـرُونَ»
جایگزین آیه پیشین شده است.
در بخش پایانی پرده درِ کعبه، قطعه پنجم جای دارد که شامل دو مستطیل بزرگ است و زمینه آن به استثنای دو مستطیل کوچک در میانه آن، با نقش و نگارهایی زینت شده و در زمینه دو مستطیل کوچک میانی، عبارت «اهدای جامه کعبه» نوشته شده است. در یکی از آن دو، عبارت «صنعت هذه الکسوة فی مکّة المکرمة واهداها الی الکعبة المشرّفة» و در دیگری نام پادشاه حاضر با وصف «خادم الحرمین الشریفین» و سپس عبارت «تقبّل الله منه سنة
۱۴۰۳ق» نگاشته شده است.
۱- اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، مقریزی (م،۸۴۵ق)، به کوشش الشیال و دیگران، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه.
(۲) اخبار مکه، ازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۴) تاریخ الکعبة المعظمه، حسین
بن عبدالله
باسلامه، به کوشش یوسف علی، ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۹ق.
(۵) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۶) صبح الاعشی، احمد
بن علی القلقشندی (م،۸۲۱ق)، به کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافه، ۱۹۸۱م.
(۷) العین، خلیل (م،۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۸) فی رحاب بیت العتیق، محیی الدین احمد امام، مکه، دار قرطبه، ۱۴۲۳ق.
(۹) کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون، محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
(۱۰) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۱۱) مجمع البحرین، طریحی (م،۱۰۸۵ق)، به کوشش حسینی، تهران، فرهنگ
اسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۱۲) مرآة الحرمینف ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
(۱۳) الموسوعة العربیة العالمیه، الریاض، مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ۱۴۱۹ق.
(۱۴) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «برقع»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۴/۱۵.
