بهاء الدوله رازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهاء الدوله رازی «بهاء الدوله رازی»، پزشک و عارف ایرانی در قرن نهم و دهم هجری است. وی نواده سید محمد نوربخش (۷۹۵ ق- ۸۶۹ ق) بنیان گذار طریقه نوربخشیه بود (تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۲؛ طرائق الحقائق، ج۳، ص۳۱۹). برخی منابع، نام او را محمدحسین نوربخشی، فرزند قوام الدین، نوشتهاند (طب در دوره صفویه، ص۳۹۸).
لقب او را نیز بهاء الدین (تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۷۴؛ تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲) و بهاء الدوله (تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۴۰۰) ثبت کردهاند و عنوان کامل او در پایان نسخه خطی «خلاصة التجارب» بهاء الدوله پسر شاه قاسم پسر شمس الدین محمد نوربخشی آمده است.
شاه قاسم پدر بهاء الدوله علاوه بر مرشدی طریقت خویش، در پزشکی نیز تسلط داشت؛ چنان که بهاء الدوله در «خلاصة التجارب» از وی با عنوان حضرت یاد کرده و درمان هایش را متذکر شده است. وی در ۹۲۷ ق، درگذشت (تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲). شمس الدین، برادر بهاء الدوله، نیز گاهی به پزشکی میپرداخت (طب در دوره صفویه، ص۳۹۸).
از تاریخ تولد بهاء الدوله اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اگرچه با استناد به سال تالیف مهمترین اثر او، «خلاصة التجارب» میتوان او را متولد حوالی ۸۶۰ ق دانست، و همان گونه که از نسبت او پیداست موطنش ری بوده و پدرش نیز در همان جا به دنیا آمده است (طب در دوره صفویه، ص۳۹۸).
از مطالب خواندمیر (تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲) سفرهایی را که بهاء الدوله در طول زندگی اش انجام داده میتوان مشخص کرد. خود او نیز در جاهای مختلف «خلاصة التجارب» از کاشان، نطنز، اصفهان، هرات و استرآباد یاد میکند. از معلمان و استادان بهاء الدوله اطلاعی نداریم، جز اینکه او به بعضی کارهای درمانی پدرش (رجوع کنید به «خلاصة التجارب»، باب دوم) اشاره میکند.
بهاء الدوله رازی، روش نیا و پدر خویش را در تصوف دنبال کرد و از مشایخ طریقه نوربخشیه بود. به نوشته خواندمیر (تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲)، وی در اواخر زندگی سلطان حسین بایقرا (۸۴۲ ق- ۹۱۱ ق) به هرات رفت و در خانقاه خواجه افضل الدین کرمانی اقامت گزید و مورد توجه بایقرا بود. پس از مرگ بایقرا، بهاء الدوله به ری بازگشت و سپس به آذربایجان رفت و به شاه اسماعیل صفوی پیوست و پس از دو سه سال اقامت در آنجا، به گفته رازی حسب اقتضاء قضا مؤاخذه شده، درگذشت (هفت اقلیم، ج۳، ص۴۳)؛ این تعبیر، ممکن است اشاره به کشته شدن او باشد.
درگذشت بهاء الدوله، با توجه به سال فوت سلطان حسین بایقرا، در حدود سال ۹۱۵ ق اتفاق افتاده است و نوشته الگود (طب در دوره صفویه، ص۳۹۸) و نصر (علم و تمدن در اسلام، ص۲۰۵) که سال ۹۱۳ ق را زمان مرگ او میدانند، صحیح به نظر نمیرسد. سال ۹۲۶ ق (فهرست نسخههای خطی فارسی، ج۱، ص۵۲۷) نیز درست نیست.
تالیفات
مهمترین کتاب بهاء الدوله رازی، «خلاصة التجارب» به فارسی و در پزشکی است که وی آن را در ۹۰۷ ق در قریه طرشت ری (از محلات کنونی تهران) نوشت.
کتاب دیگر بهاء الدوله رازی، «هدیة الخیر» نام دارد که در باب دوم «خلاصة التجارب» از آن یاد کرده است. این کتاب، روایت و شرح چهل حدیث در عرفان و به زبان فارسی است که آن را به صورت هدایت (هدایة) الخیر (فهرست نسخههای خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۱۷۵) نیز معرفی کردهاند. از این کتاب نیز نسخههایی در ایران (فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۶۱۰) و خارج از ایران (فهرست نسخههای خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷) وجود دارد.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.