• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بیت الاحزان (دانشنامه حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: بیت الاحزان (دانشنامه‌جهان‌اسلام).

بیت الاحزان مکانی است در بقیع که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی، سخت گریه و شیون می‌کرد. این گریه‌ها با شکایت گروهی از مردم مدینه روبه‌رو گشت و موجب شد تا حضرت به جایی بیرون از مدینه برای گریه و عزاداری برود. طبق روایات و گزارشات تاریخی، در مورد مکان بیت الاحزان اختلاف نظر وجود دارد. این بنا به دست وهابیان تخریب شده و در عصر حاضر هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.


بیت الاحزان به معنای ماتم‌سرا،
[۱] جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۸.    
[۲] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۳، ص۱۱۱، «حزن».    
[۳] دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۳، ص۴۴۶۷، «بیت الاحزان».
نام مکانی بود که تا پیش از ویرانی بقاع بقیع در سمت جنوب غربی بقیع و شمال قبرهای امامان شیعه و قبر عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داشت.
[۴] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۰۱.    
[۵] العصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۵۳۷.    
[۶] قاضی عسکر، سید علی، سفرنامه حاج علی خان، ص۱۲۱.
[۷] قاضی عسکر، سید علی، تخریب و بازسازی بقیع، ص۳۹.


پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی، سخت گریه و شیون می‌کرد. این گریه‌ها که برآمده از دلبستگی سخت وی به پدر بود و نیز اعتراضی مظلومانه به سیاست‌های حاکم تلقی می‌شد،
[۸] عاملی، سید جعفرمرتضی، ماساة الزهراء، ج۱، ص۳۳۵.    
[۹] کورانی، علی، جواهر التاریخ، ج۱، ص۱۳۴.
با شکایت گروهی از مردم مدینه روبه‌رو گشت و موجب شد تا او به جایی بیرون از مدینه برای گریه و عزاداری برود.

بر پایه برخی روایات، بیت الاحزان کنار قبرهای شهدای اُحد
[۱۰] صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج۱، ص۲۷۳.    
[۱۱] صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۲۰۴.    
[۱۲] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۴۹۸.    
و بر پایه روایتی دیگر، اتاقکی در بقیع بود که حضرت علی (علیه‌السّلام) برای فاطمه (سلام‌الله‌علیها) ساخت و بعدها بیت الاحزان نام گرفت. بر پایه این گزارش، او همراه حسنین (علیه‌السّلام) تا هنگام شهادت (سیزدهم جمادی الاولی
[۱۳] دینوری، ابن قتیبة، الامامة و السیاسه، ج۱، ص۳۱.    
[۱۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۵۸.    
[۱۵] طبری صغیر، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۴.
یا سوم جمادی الثانی
[۱۶] خزّاز قمی رازی، علی بن محمد، کفایة الاثر، ص۶۵.    
[۱۷] طبری صغیر، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۷۹.
[۱۸] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۳۰۱.    
سال ۱۱ق) روز تا شب به گریه و عزاداری در این مکان می‌پرداخت.
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۱۷۸.    
به احتمال، همین اتاق در منابع بعد به «دار علی» در بقیع شناخته شد.
[۲۰] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۵۹.    


سفرنامه ابن جبیر نخستین منبع موجود است که می‌توان تعبیر بیت الحَزَن را در آن یافت. ابن جبیر که خود در محرم سال ۵۸۰ق به مدینه رفته بود، از خانه‌ای منسوب به فاطمه (سلام‌الله‌علیها) جلو قبر عباس عموی پیامبر یاد کرده است که در آن روزگار به «بیت الحَزَن» معروف بود. وی از عزاداری حضرت فاطمه در سوگ پدر در این مکان، به عنوان گفته‌های شفاهی آن عصر یاد کرده است.
[۲۱] ابن جبیر، محمد بن أحمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۵۵.    


ابوالحسن هروی (م،۶۱۱ق) با تصریح به نام بیت الاحزان، احتمال وجود قبر او را در این مکان یاد کرده است.
[۲۲] هروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۹۴.    
از آن پس در منابع نیز واژه بیت الاحزان کاربرد یافت و به صراحت از این مکان به مسجد فاطمه (سلام‌الله‌علیها) تعبیر شد.
[۲۳] دیاربکری، حسین، تاریخ الخمیس، ج۲، ص۱۷۶.    
[۲۴] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۹۴.    
[۲۵] ابن همام، کمال‌الدین، فتح القدیر، ج۳، ص۱۸۲.    


در بسیاری از گزارش‌های منابع مذکور، بیت الاحزان جایی جز مکان قبر احتمالی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در بقیع، نزدیک قبرهای چهار امام: به فاصله‌ای‌ اندک از بیت الاحزان
[۲۶] ابن شبه، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۰۵.    
[۲۷] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۹۳.    
دانسته شده است. با توجه به این که مکانی دیگر در بقیع جز بیت الاحزان و قبر احتمالی حضرت، منتسب به او نیست، می‌توان گزارش ابن شبه (م،۲۶۲ق) را درباره مسجد فاطمه (سلام‌الله‌علیها) ناظر به بیت الاحزان دانست. بر پایه این گزارش در روزگار امام حسین (علیه‌السّلام) در همین مکانِ مسجد، خیمه‌ای افراشته شده بود و خادمه حضرت زهرا کنار این خیمه راهنمایی زائران را بر عهده داشت.
[۲۸] ابن شبه، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۰۶.    


همچنین می‌توان سخن ابوحامد غزالی (م،۵۰۵ق) درباره نماز در مسجد حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در بقیع را
[۲۹] غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۸۴.    
مربوط به بیت الاحزان دانست. برخی منابع بیت الاحزان را قبة الحزن
[۳۰] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۷۸.
[۳۱] نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۱۷۹.
[۳۲] جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۳۴۹.
و مقام یا قبر فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نیز خوانده‌اند.
[۳۳] ابن همام، کمال‌الدین، فتح القدیر، ج۳، ص۱۸۲.    
[۳۴] هروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۹۴.    
[۳۵] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۰۱.    
[۳۶] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۵۳۷.    
این بنا در رویداد تخریب بقاع متبرک قبرستان بقیع به دست وهابیان، به سال ۱۲۲۱ق ویران شد.
[۳۷] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۳۷.


بر پایه گزارش حافظ محمد عبدالحسین کربلایی که در ماه‌های ربیع الثانی تا شوال ۱۲۳۱ق در مدینه به سر برده، در این هنگام، بیت الاحزان و دیگر بقاع بقیع مخروبه بوده است.
[۳۸] هندی، حافظ محمد عبدالحسین، تذکرة الطریق، ص۱۲۴.
سپس به سال ۱۲۳۳ق
[۳۹] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۷۸.
[۴۰] نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۹۶.
به فرمان سلطان محمود عثمانی این بنا بازسازی شد و دیگر بار به دست وهابیان سعودی به سال ۱۳۴۴ق ویران گشت
[۴۱] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۹۳۶، «بقیع».    
[۴۲] قاضی عسکر، سید علی، تخریب و بازسازی بقیع، ص۴۱.
[۴۳] شرف‌الدین موسوی، سید عبدحسین، النص و الاجتهاد، ص۳۰۳.    
و امروز هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.

بیت الاحزان در ادبیات شیعه جایگاهی ویژه یافت و برخی دانشوران شیعه آثاری را با این نام درباره مصائب حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نگاشتند که مشهورترین آن «بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان» از شیخ عباس قمی است.
[۴۴] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۳، ص۱۸۵.    
[۴۵] رفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب عن الرسول، ج۵، ص۲۲.    
[۴۶] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ص۲۳۶۸.    
در منابع از شهری با نام بیت الاحزان میان دمشق و ساحل به عنوان محل سکونت حضرت یعقوب (علیه‌السّلام) در دوره فراق یوسف (علیه‌السّلام) یاد شده است.
[۴۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۵۱۹.    
[۴۸] بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲۳۶.    


(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۲) احیاء علوم الدین، الغزالی (م،۵۰۵ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۳) الاشارات الی معرفة الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی (م،۶۱۱ق)، به کوشش جانین سوردیل و طومین، المعهد الفرنسی بدمشق، ۱۹۵۳م.
(۴) اعلام الوری، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
(۵) الامالی، الصدوق (م،۳۸۱ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۷ق.
(۶) الامامة و السیاسه، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق.
(۷) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۸) تاریخ الخمیس، حسین الدیاربکری (م،۹۶۶ق)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق.
(۹) تاریخ حرم ائمه بقیع، محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
(۱۰) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۱۱) تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
(۱۲) تذکرة الطریق، حافظ محمد عبدالحسین هندی، به کوشش جعفریان و اسراء دوغان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۶ش.
(۱۳) جواهر التاریخ، علی کورانی، دار الهدی، ۱۴۲۵ق.
(۱۴) الخصال، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۱۶) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش.
(۱۷) دلائل الامامه، الطبری الشیعی (م. قرن۴ق)، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
(۱۸) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۱۹) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۲۰) سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنه، حاج علی خان اعتماد السلطنه، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
(۲۱) سمط النجوم العوالی، عبدالملک بن حسین العصامی (م،۱۱۱۱ق)، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۲۲) الصحاح، الجوهری (م،۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) فتح القدیر، محمد السیواسی ابن الهمام (م،۸۶۱ق)، دار الفکر.
(۲۴) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۵) کشف الارتیاب، سید محسن الامین (م،۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
(۲۶) کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی (م،۶۹۳ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق.
(۲۷) کفایة الاثر، علی بن محمد خزاز قمی (م،۴۰۰ق)، به کوشش کوه‌کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
(۲۸) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۲۹) لغت‌نامه، دهخدا (م،۱۳۳۴ش) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
(۳۰) ماساة الزهراء، سید جعفر مرتضی، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۷ق.
(۳۱) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
(۳۲) مراصد الاطلاع، صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م،۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۳۳) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۳۴) معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت، عبدالجبار الرفاعی، وزارت ارشاد، ۱۳۷۱ش.
(۳۵) النص و الاجتهاد، سید عبدالحسین شرف الدین (م،۱۳۷۷ق)، به کوشش ابومجتبی، سید الشهداء، ۱۴۰۴ق.
(۳۶) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

۱. ↑ جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۸.    
۲. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۳، ص۱۱۱، «حزن».    
۳. ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۳، ص۴۴۶۷، «بیت الاحزان».
۴. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۰۱.    
۵. ↑ العصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۵۳۷.    
۶. ↑ قاضی عسکر، سید علی، سفرنامه حاج علی خان، ص۱۲۱.
۷. ↑ قاضی عسکر، سید علی، تخریب و بازسازی بقیع، ص۳۹.
۸. ↑ عاملی، سید جعفرمرتضی، ماساة الزهراء، ج۱، ص۳۳۵.    
۹. ↑ کورانی، علی، جواهر التاریخ، ج۱، ص۱۳۴.
۱۰. ↑ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج۱، ص۲۷۳.    
۱۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۲۰۴.    
۱۲. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۴۹۸.    
۱۳. ↑ دینوری، ابن قتیبة، الامامة و السیاسه، ج۱، ص۳۱.    
۱۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۵۸.    
۱۵. ↑ طبری صغیر، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۴.
۱۶. ↑ خزّاز قمی رازی، علی بن محمد، کفایة الاثر، ص۶۵.    
۱۷. ↑ طبری صغیر، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۷۹.
۱۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۳۰۱.    
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۱۷۸.    
۲۰. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۵۹.    
۲۱. ↑ ابن جبیر، محمد بن أحمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۵۵.    
۲۲. ↑ هروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۹۴.    
۲۳. ↑ دیاربکری، حسین، تاریخ الخمیس، ج۲، ص۱۷۶.    
۲۴. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۹۴.    
۲۵. ↑ ابن همام، کمال‌الدین، فتح القدیر، ج۳، ص۱۸۲.    
۲۶. ↑ ابن شبه، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۰۵.    
۲۷. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۹۳.    
۲۸. ↑ ابن شبه، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۰۶.    
۲۹. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۸۴.    
۳۰. ↑ رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۷۸.
۳۱. ↑ نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۱۷۹.
۳۲. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۳۴۹.
۳۳. ↑ ابن همام، کمال‌الدین، فتح القدیر، ج۳، ص۱۸۲.    
۳۴. ↑ هروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۹۴.    
۳۵. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۰۱.    
۳۶. ↑ عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۵۳۷.    
۳۷. ↑ امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۳۷.
۳۸. ↑ هندی، حافظ محمد عبدالحسین، تذکرة الطریق، ص۱۲۴.
۳۹. ↑ رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۷۸.
۴۰. ↑ نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۹۶.
۴۱. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۹۳۶، «بقیع».    
۴۲. ↑ قاضی عسکر، سید علی، تخریب و بازسازی بقیع، ص۴۱.
۴۳. ↑ شرف‌الدین موسوی، سید عبدحسین، النص و الاجتهاد، ص۳۰۳.    
۴۴. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۳، ص۱۸۵.    
۴۵. ↑ رفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب عن الرسول، ج۵، ص۲۲.    
۴۶. ↑ بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ص۲۳۶۸.    
۴۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۵۱۹.    
۴۸. ↑ بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲۳۶.    


• دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بیت الاحزان»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۵/۰۱.    


رده‌های این صفحه : بقیع | مکان‌های تاریخی مدینه
جعبه ابزار