بیت الاحزان (دانشنامه حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیت الاحزان مکانی است در
بقیع که
حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) پس از
رحلت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در
سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی، سخت گریه و شیون میکرد. این گریهها با شکایت گروهی از مردم
مدینه روبهرو گشت و موجب شد تا حضرت به جایی بیرون از مدینه برای گریه و عزاداری برود. طبق
روایات و گزارشات تاریخی، در مورد مکان بیت الاحزان اختلاف نظر وجود دارد. این بنا به دست
وهابیان تخریب شده و در عصر حاضر هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.
بیت الاحزان به معنای ماتمسرا،
نام مکانی بود که تا پیش از ویرانی بقاع بقیع در سمت جنوب غربی بقیع و شمال قبرهای امامان شیعه و قبر
عباس عموی پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) قرار داشت.
پس از رحلت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم)، حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) در سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی، سخت گریه و شیون میکرد. این گریهها که برآمده از دلبستگی سخت وی به پدر بود و نیز اعتراضی مظلومانه به سیاستهای حاکم تلقی میشد،
با شکایت گروهی از مردم مدینه روبهرو گشت و موجب شد تا او به جایی بیرون از مدینه برای گریه و عزاداری برود.
بر پایه برخی روایات، بیت الاحزان کنار قبرهای
شهدای اُحد و بر پایه روایتی دیگر، اتاقکی در بقیع بود که
حضرت علی (علیهالسّلام) برای فاطمه (سلاماللهعلیها) ساخت و بعدها بیت الاحزان نام گرفت. بر پایه این گزارش، او همراه حسنین (علیهالسّلام) تا هنگام
شهادت (سیزدهم
جمادی الاولی یا سوم
جمادی الثانی سال
۱۱ق) روز تا شب به گریه و عزاداری در این مکان میپرداخت.
به احتمال، همین اتاق در منابع بعد به «
دار علی» در بقیع شناخته شد.
سفرنامه ابن جبیر نخستین منبع موجود است که میتوان تعبیر بیت الحَزَن را در آن یافت.
ابن جبیر که خود در
محرم سال
۵۸۰ق به مدینه رفته بود، از خانهای منسوب به فاطمه (سلاماللهعلیها) جلو قبر عباس عموی پیامبر یاد کرده است که در آن روزگار به «بیت الحَزَن» معروف بود. وی از عزاداری حضرت فاطمه در سوگ پدر در این مکان، به عنوان گفتههای شفاهی آن عصر یاد کرده است.
ابوالحسن هروی (م،
۶۱۱ق) با تصریح به نام بیت الاحزان، احتمال وجود قبر او را در این مکان یاد کرده است.
از آن پس در منابع نیز واژه بیت الاحزان کاربرد یافت و به صراحت از این مکان به
مسجد فاطمه (سلاماللهعلیها) تعبیر شد.
در بسیاری از گزارشهای منابع مذکور، بیت الاحزان جایی جز مکان قبر احتمالی حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) در بقیع، نزدیک قبرهای چهار امام: به فاصلهای اندک از بیت الاحزان
دانسته شده است. با توجه به این که مکانی دیگر در بقیع جز بیت الاحزان و قبر احتمالی حضرت، منتسب به او نیست، میتوان گزارش
ابن شبه (م،
۲۶۲ق) را درباره مسجد فاطمه (سلاماللهعلیها) ناظر به بیت الاحزان دانست. بر پایه این گزارش در روزگار
امام حسین (علیهالسّلام) در همین مکانِ مسجد، خیمهای افراشته شده بود و خادمه حضرت زهرا کنار این خیمه راهنمایی زائران را بر عهده داشت.
همچنین میتوان سخن
ابوحامد غزالی (م،
۵۰۵ق) درباره
نماز در مسجد حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها) در بقیع را
مربوط به بیت الاحزان دانست. برخی منابع بیت الاحزان را قبة الحزن
و مقام یا قبر فاطمه (سلاماللهعلیها) نیز خواندهاند.
این بنا در رویداد
تخریب بقاع متبرک قبرستان بقیع به دست
وهابیان، به سال
۱۲۲۱ق ویران شد.
بر پایه گزارش
حافظ محمد عبدالحسین کربلایی که در ماههای
ربیع الثانی تا
شوال ۱۲۳۱ق در مدینه به سر برده، در این هنگام، بیت الاحزان و دیگر
بقاع بقیع مخروبه بوده است.
سپس به سال
۱۲۳۳ق به فرمان
سلطان محمود عثمانی این بنا بازسازی شد و دیگر بار به دست وهابیان سعودی به سال
۱۳۴۴ق ویران گشت
و امروز هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.
بیت الاحزان در ادبیات
شیعه جایگاهی ویژه یافت و برخی دانشوران شیعه آثاری را با این نام درباره
مصائب حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها) نگاشتند که مشهورترین آن «
بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان» از
شیخ عباس قمی است.
در منابع از شهری با نام بیت الاحزان میان
دمشق و ساحل به عنوان محل سکونت
حضرت یعقوب (علیهالسّلام) در دوره فراق
یوسف (علیهالسّلام) یاد شده است.
(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۲) احیاء علوم الدین، الغزالی (م،۵۰۵ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۳) الاشارات الی معرفة الزیارات، علی بن ابیبکر الهروی (م،۶۱۱ق)، به کوشش جانین سوردیل و طومین، المعهد الفرنسی بدمشق، ۱۹۵۳م.
(۴) اعلام الوری، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
(۵) الامالی، الصدوق (م،۳۸۱ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۷ق.
(۶) الامامة و السیاسه، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق.
(۷) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۸) تاریخ الخمیس، حسین الدیاربکری (م،۹۶۶ق)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق.
(۹) تاریخ حرم ائمه بقیع، محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
(۱۰) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۱۱) تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
(۱۲) تذکرة الطریق، حافظ محمد عبدالحسین هندی، به کوشش جعفریان و اسراء دوغان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۶ش.
(۱۳) جواهر التاریخ، علی کورانی، دار الهدی، ۱۴۲۵ق.
(۱۴) الخصال، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۱۶) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش.
(۱۷) دلائل الامامه، الطبری الشیعی (م. قرن۴ق)، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
(۱۸) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۱۹) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۲۰) سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنه، حاج علی خان اعتماد السلطنه، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
(۲۱) سمط النجوم العوالی، عبدالملک بن حسین العصامی (م،۱۱۱۱ق)، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۲۲) الصحاح، الجوهری (م،۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) فتح القدیر، محمد السیواسی ابن الهمام (م،۸۶۱ق)، دار الفکر.
(۲۴) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۵) کشف الارتیاب، سید محسن الامین (م،۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
(۲۶) کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی (م،۶۹۳ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق.
(۲۷) کفایة الاثر، علی بن محمد خزاز قمی (م،۴۰۰ق)، به کوشش کوهکمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
(۲۸) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۲۹) لغتنامه، دهخدا (م،۱۳۳۴ش) و دیگران، مؤسسه لغتنامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
(۳۰) ماساة الزهراء، سید جعفر مرتضی، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۷ق.
(۳۱) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
(۳۲) مراصد الاطلاع، صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م،۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۳۳) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۳۴) معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت، عبدالجبار الرفاعی، وزارت ارشاد، ۱۳۷۱ش.
(۳۵) النص و الاجتهاد، سید عبدالحسین شرف الدین (م،۱۳۷۷ق)، به کوشش ابومجتبی، سید الشهداء، ۱۴۰۴ق.
(۳۶) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بیت الاحزان»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۵/۰۱.