تئوفیل بن توما(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِئوفیلِ بْنِ توما (د ۱۶۹ق/۸۷۵ م)، منجـم، مترجـم یونانی به سریانی، تاریخ‌نگار و متکلم مارونی‌مذهب اهل رُها (ه م). نامش را تیوفیلی (ابن ندیم، ۲۴۴، ۲۴۹)، توفیل (ابن عبری، ص۲۱۹؛ابن عبری، ص۲۲۰)، ثوفیل (قفطی، ص۱۰۹)، ثاوفیل (ابن عبری، ص۴۱؛ابن عبری، ص۹۸) و گاه حتى نوفل نیز ضبط کرده‌اند. از زندگانی او همین اندک را می‌دانیم که در رها زاده شد و در همین شهر به فراگیری ادبیات، دروس حکمت و نیز زبان یونانی پرداخت (شیخو، ص۱۴۱).
تئوفیل از اواخـر روزگار بنـی امیه در حرفۀ تنجیم ــ که آن را ملکه یا عروس دانشهـا می‌دانست ــ نامور شد (ابن خلدون، ج۱، ص۵۹۹)، تا آنجا که در روزگار بنی‌عباس در بنای شهر بغداد در زمرۀ پیشگویان طرف مشورت منصور قرار گرفت و با برخی از پیشگوییهای موفق خود، به ریاست اختربینان مهدی عباسی (حک ۱۵۸-۱۶۹ق/۷۷۵-۷۸۵م) رسید (قفطی، ص۱۰۹؛ نالینو، ص۲۲۰)؛ او مشاور نظامی مهدی نیز بود.
برخی از آموزه‌ها و پیشگوییهای او در آثار مؤلفان بعدی همچون سهل‌بن‌بشر، قصرانی و ابن ابی‌الرجال نقل شده است (جاحظ، ج۴، ص۲۷-۲۸؛ ابن عبری، ص۲۱۹-۲۲۰؛ ابن خلدون، ج۱، ص۵۹۶؛ ابن خلدون، ج۱، ص۵۹۹)، همچنان که بیزانسیان نیز از برخی از آثـار او ــ بعضاً از طریق شاگرد یا همکارش استفانوس فیلسوف (د پس از ۸۰۰ م) ــ استفاده کرده‌اند.
به گفتۀ ابن‌عبری (ابن عبری، ص۲۱۹-۲۲۰) تئوفیل ۲۰ روز پیش از فوت مهدی و در حدود ۹۰ سالگی درگذشت (قفطی، ص۱۰۹).
آثـار: ۱. سالنامه‌ای از تاریخ جهان (ابن عبری، ص۲۲۰) که بر جای نمانده، و ظاهراً استنادات ابن‌عبری (ابن عبری، ص۹۸) به همین اثر است؛ ۲. کتابی در صنعت کیمیا (ابن ندیم، ص۳۵۴)؛ ۳. کتابی در اختربینی نظامی؛ ۴. ترجمۀ سوفسطیقای ارسطو (ابن‌ندیم، ص۲۴۹)؛ ۵. ترجمۀ کتاب فی حیلة لحفظ الصحّة اثر جالینوس از یونانی به سریانی. ظاهراً این ترجمه آن‌قدر مغشوش و نادرست بود که ناچار حنین بن اسحاق دیگربار آن را ترجمه، و با نسخۀ یونانی مقابله و تصحیح کرد (حنین، ص۴۷)؛ ۶. احتمالاً ترجمۀ بخشی از ایلیاد و ادیسۀ هُمر در رثای سقوط و ویرانی شهر ایلیون، که ابن‌عبری آن را فصیح خوانده است (ابن عبری، ص۲۲۰). باید به این نکته اشاره کرد که از هیچ‌یک از این آثار نسخه‌ای برجا نمانده است.
پدر تئوفیل که نامش به صورتهای تاوما (ابن‌ندیم، ص۲۴) و ثوما (قفطی، ص۱۰۹) هم آمده، از دانشمندان و متکلمان مسیحی و مترجم آثار یونانی بوده است، از جمله بخشی از کتاب کیف یتعرف الانسان ذنوبه و عیوبه اثر جالینوس را از یونانی به
سریانی برای حنین بن اسحاق (ه م) ترجمه کرد (ابن‌ندیم، ص۲۴؛ابن ندیم، ص۲۹۱؛ حنین، ص۵۹؛ قفطی، ص۱۳۱).
منابع:
(۱)ابن خلدون، العبر؛
(۲)ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م؛
(۳)ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م؛
(۴)جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م؛
(۵)حنین بن اسحاق، رسالة الى علی بن یحیى فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۹ش؛
(۶)شیخو، لویس، علماء النصرانیة فی الاسلام، بیروت، ۱۹۸۳م؛
(۷)قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م؛
(۸)نالینو، ک. آ.، علم الفلک، رم، ۱۹۱۱م؛
