• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاج المآثر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تاج الماثر کتابی تاریخی و تالیف صدر الدین حسن نظامی نیشابوری است.



تاج المَآثر، کتابی تاریخی به فارسی تألیف صدر (تاج یا نظام) الدین حسن نظامی نیشابوری، مشتمل بر تاریخ پادشاهان دهلی از ۵۸۷ تا ۶۱۴ است.


حمدالله مستوفی، صدرالدین را فرزند نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، دانسته است.
[۱] حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده،ج۱، ص۷۵۳،پانویس۲.
صدرالدین در نیشابور به دنیا آمد.
بعدها به غزنین مهاجرت کرد و مرید محمد کوفی، قطب صوفیه غزنین، شد و سپس به دهلی رفت. دولتمردان هر دو شهر به او توجه داشتند و از وی حمایت می‌کردند.


در دهلی تاج الماثر را در شرح وقایع دوران سه تن از پادشاهان هند (معزالدین محمدسام غوری، قطب الدین آیبک و اِلتُتمش) به نثری آمیخته به نظم نوشت.
وی تألیف این کتاب را در ۶۰۲ به امر قطب الدین آیبک و به تشویق دوستان خود آغاز کرد.
[۲] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۲، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۳] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۴] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۵] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۰، بخش ۲، ص۷۸۴، تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش، ج ۱۷، ۱۳۴۸ش، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.
او در این کتاب علاوه بر شرح وقایع شاهان، به اوضاع طبیعی و جغرافیایی و سیاسی مناطق مختلفی که دیده نیز پرداخته است.


کتاب شامل مقدمه و سی فصل است. مقدمه آن با مدح و ثنای پروردگار و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و ستایش معزالدین محمد سام غوری و آیبک آغاز می‌شود.
[۶] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۴۱، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.

فصل اول مشتمل است بر سرگذشت مؤلف و شرح مهاجرت او از خراسان به غزنین، اوضاع اجتماعی خراسان و ویرانیهای ناشی از جنگهای دایمی در این ناحیه، مطالبی درباره غزنین و وضع اقلیمی آن، رفتن به دهلی و وصف اوضاع طبیعی و اجتماعی هند.
[۷] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۴ـ ۱۸، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۸] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۹] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۱۰] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۸ـ۴۳، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.



فهرست‌واره‌ای از فصول بعدی کتاب از این قرار است: فتوحات معزالدین محمدسام غوری از جمله فتح اجمیر در ۵۸۷ و سرکوب باطنیه و گسترش اسلام در این ناحیه،
[۱۱] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۵۶ ـ ۷۵، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
فتح دهلی،
[۱۲] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۷۶ـ ۷۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
حرکت به سمت غزنه و سپس بنارس در ۵۹۰، فتح دوباره اجمیر در ۵۸۹،
[۱۳] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
[۱۴] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۴۳.، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
فتح تَهنکَر و گوالیار در ۵۹۲،
[۱۵] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۶۲.، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
درگذشت سلطان معزالدین محمدسام غوری در ۶۰۲،
[۱۶] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۳۸ـ۳۴۶، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
درگذشت قطب الدین آیبک در ۶۰۷،
[۱۷] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵۳ـ ۳۵۸، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
پادشاهی التتمش در ۶۰۷،
[۱۸] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵۸ به بعد، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
و شکست سپاه غزنین و کرمان و گرفتار و کشته شدن تاج الدین یلدوز به دست التتمش در ۶۱۲.
[۱۹] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۹۲ـ۴۱۰، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.

مؤلف در پایان، فصلی در بیان محاسن کتاب خود آورده است.
[۲۰] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴۵ـ۴۴۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.



نثر کتاب مصنوع و پر تکلف و مملو از اشعار عربی و فارسی است.
قصد مؤلف از چنین نثری، تألیف تاریخی بوده که در وادی فصاحت و بلاغت بدیع و بی سابقه باشد.
[۲۱] صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴۶ـ۴۴۷، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.

ملک الشعرای بهار درباره آن گفته است : «موازنه و ازدواج و استعمال جمله‌های مترادفه و اطناب بسیار دارد و به شعر تازی و پارسی و امثال و احادیث و آیات موشح است».
[۲۲] محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۱۰۹، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
این ویژگی، استفاده از نکات تاریخی این کتاب پر حجم را دشوار ساخته و شاید ازینروست که تاکنون به چاپ نرسیده و مطالب آن نقد نشده است.


نسخه‌های متعددی از تاج المآثر در کتابخانه‌های ایران و جهان وجود دارد.
قدیمترین نسخه آن متعلق به کتابخانه فیض اهلس افندی (استانبول، ش ۱۴۰۲) است و ریزفیلم (میکروفیلم) آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این نسخه در ۶۹۴ کتابت شده است.
[۲۳] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، ج۶، ص۴۵۹۳، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ش.

در نسخه‌ای متعلق به نواب ضیاءالدین دهلوی، تحریر در ۷۷۹، رویدادهای دوره پادشاهی التتمش تا ۶۲۶ آمده است.
نسخه‌ای از این کتاب، موسوم به نظام التواریخ، در کتابخانه ملی (ش ۱۰۷۰) وجود دارد که به نام شاه عباس کتابت شده است.
[۲۴] عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی، ج۳، ص۸۸ـ۸۹، ج ۳، تهران ۱۳۵۱ش، ج ۴، تهران ۱۳۵۲ش.

عباسقلی سپهر، در ۱۳۱۴ به فرمان مظفرالدین شاه قاجار، تاج المآثر را خلاصه کرد که ضمن مجموعه‌ای با عنوان مختصر مظفری در کتابخانه (شماره ۱) مجلس (ش ۵۷۵۹)
[۲۵] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۷، ص۱۹۶ـ۱۹۹، تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش، ج ۱۷، ۱۳۴۸ش، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.
و نیز با همان عنوان در کتابخانه ملی (ش ۱۷۳۴) موجود است.
[۲۶] عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۸، ج ۳، تهران ۱۳۵۱ش، ج ۴، تهران ۱۳۵۲ش.

آقابزرگ طهرانی از آن با نام خلاصه تاج المآثر مظفری یاد کرده است.
[۲۷] آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۲۱۶، .

عباسقلی سپهر همچنین به دستور مظفرالدین شاه، گزیده اشعار تاج المآثر را در دفتری جداگانه در ۱۳۱۸ گرد آورد که به نام تحفه مظفری در کتابخانه (شماره ۱) مجلس (ش ۲۹۲۲) موجود است.
[۲۸] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۰، بخش ۱، ص۳۲۴ـ۳۲۵.
[۲۹] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش.
[۳۰] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش.
[۳۱] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.




(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی، ج ۳، تهران ۱۳۵۱ش، ج ۴، تهران ۱۳۵۲ش.
(۳) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
(۴) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش، ج ۱۷، ۱۳۴۸ش، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.
(۵) حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده.
(۶) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ش.
(۷) صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.

 
۱. ↑ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده،ج۱، ص۷۵۳،پانویس۲.
۲. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۲، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۳. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۴. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۵. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۰، بخش ۲، ص۷۸۴، تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش، ج ۱۷، ۱۳۴۸ش، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.
۶. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۴۱، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۷. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۴ـ ۱۸، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۸. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۹. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۰. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۸ـ۴۳، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۱. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۵۶ ـ ۷۵، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۲. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۷۶ـ ۷۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۳. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۴. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۴۳.، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۵. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۶۲.، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۶. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۳۸ـ۳۴۶، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۷. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵۳ـ ۳۵۸، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۸. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۵۸ به بعد، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۱۹. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۳۹۲ـ۴۱۰، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۲۰. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴۵ـ۴۴۹، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۲۱. ↑ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاج المآثر، ج۱، ص۴۴۶ـ۴۴۷، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۳۵.
۲۲. ↑ محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۱۰۹، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
۲۳. ↑ احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، ج۶، ص۴۵۹۳، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ش.
۲۴. ↑ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی، ج۳، ص۸۸ـ۸۹، ج ۳، تهران ۱۳۵۱ش، ج ۴، تهران ۱۳۵۲ش.
۲۵. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۷، ص۱۹۶ـ۱۹۹، تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش، ج ۱۷، ۱۳۴۸ش، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.
۲۶. ↑ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۸، ج ۳، تهران ۱۳۵۱ش، ج ۴، تهران ۱۳۵۲ش.
۲۷. ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۲۱۶، .
۲۸. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج۱۰، بخش ۱، ص۳۲۴ـ۳۲۵.
۲۹. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش.
۳۰. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۱۰، بخش ۱ و ۲، ۱۳۴۷ش.
۳۱. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی،تهران، ج ۲۱، ۱۳۵۷ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج الماثر»، شماره۳۰۲۵.    




جعبه ابزار