تاریخ ابوالفداء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ابوالفداء، کتابی تاریخی به عربی از
ابوالفداء عمادالدین اسماعیل بن علی بن محمود ایوبی، حکمران
حَماة (حک: ۷۱۰ـ۷۳۲) می‌باشد.
نام اصلی
کتاب، المختصرفی اخبارالبشر است.
المختصر تاریخی عمومی و در دو قسمت است:
تاریخ قبل از
اسلام و
تاریخ اسلام تا رویدادهای ۷۲۹.
ابوالفداء بخش تاریخ عمومی کتاب را در یک مقدمه و پنج فصل تنظیم کرده و در برخی قسمتها با دیدی انتقادی به مطالعه منابع
کهن پرداخته است.
مقدمه شامل مطالبی در مبادی تاریخی و اختلاف تواریخ کهن است.
فصول پنج گانه نیز به تاریخ
انبیا،
پادشاهان بنی اسرائیل،
پادشاهان ایران،
پادشاهان مصر و
یونان و
روم، ملوک عرب و ملل
جهان اختصاص دارد.
مؤلف، بخش تاریخ
اسلام را مطابق سالشمار هجری حوادث و برحسب
الکامل فی التاریخ ابن اثیر ــ که تاریخ عمومی جهان و اسلام تا ۶۲۸ است ــ تنظیم کرده و در تألیف کتاب خود عمدتاً از الکامل بهره برده است.
تاریخ ابوالفداء برای دوره‌ای که مستند به مشاهدات و اطلاعات شخصی مؤلف است، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است.
این کتاب همچنین به جهت احتوا بر منقولاتی از منابعی که امروزه در دست نیستند، اهمیت دارد.
برخی از آن منابع عبارت‌اند از:
البیان عن تاریخ سِنی زمان العالم علی سبیل الحجة و البرهان تألیف
ابوعیسی احمد بن علی منجم (
سده سوم) مشتمل بر تاریخ
قدیم در یک مجلد؛
التاریخ المظفری از
قاضی شهاب الدین بن ابی الدم حَمَوی (متوفی ۶۲۴) در تاریخ اسلام در شش مجلد؛
الجمع و البیان در تاریخ قَیْروان تألیف
صنهاجی (متوفی ۳۳۳)؛
تاریخ لَذّة الاحلام از
ابن سعید مغربی (متوفی ۶۸۵) در دو مجلد؛
تاریخ خلاط تألیف
شرف بن ابی المظهر (ابی المطهر) انصاری؛
و آثاری در نجوم و مسالک و ممالک مانند
الزیج المأمونی و
زیج ابومعشر بلخی و العزیزی از
حسن بن احمد مُهَلَّبی.
شماری دیگر از منابعی که ابوالفداء در تألیف خود از آن‌ها بهره برده است در این کتاب آمده است.
مورخان معاصر ابوالفداء به کتاب وی توجه و از آن استفاده کرده‌اند، از جمله ذهبی
و
ابن وردی که تتمة المختصر فی اخبار البشر، معروف به
تاریخ ابن وردی، را نوشته و در آن خلاصه‌ای از تاریخ ابوالفداء را فراهم آورده و پاره‌ای از نوشته‌های
منظوم و
منثور خود و نیز ذیلی شامل حوادث ۷۰۹ تا ۷۴۹
را بر آن افزوده است.
چاپ‌های موجود تاریخ ابوالفداء همراه این ذیل منتشر شده و تفکیک اصل و ذیل را مشکل ساخته است.
گفته
ابن وردی نیز که اصل کتاب تا رویدادهای ۷۰۹ را دربرداشته است، بعید می‌نماید و سیاق گفتار در شرح حوادث سالهای بعد از آن نیز این سخن را تأیید نمی‌کند.
احتمالاً نسخه‌ای که
ابن وردی از تاریخ ابوالفداء در دست داشته، به تاریخ ۷۰۹ منتهی می‌‌شده است.
محمد بن ابراهیم بن ابی الرضا تاریخ ابوالفداء را تلخیص کرده و لب لباب المختصر فی اخبار البشر نامیده است.
نسخه‌ای از آن در
پطرزبورگ موجود است.
ابن شِحنه ابوالولید محب الدین محمد بن محمد (متوفی ۸۱۵) نیز روض المناظر فی علم الاوائل و الاواخر را به عنوان مختصر و ذیل تاریخ ابوالفداء تألیف کرده و حوادث آن را تا ۸۰۶ ادامه داده و سپس مختصری از همان به نام المُبتَغی نوشته است.
این کتاب در لایپزیگ/ لیدن (۱۸۵۱ـ ۱۸۷۶) و مصر (۱۲۹۰، ۱۳۰۳) به چاپ رسیده است.
خلاصه دیگری از تاریخ ابوالفداء از مؤلفی ناشناخته در دارالکتب المصریه نگهداری می‌شود.
تاریخ ابوالفداء در سده دوازدهم/ هجدهم در
غرب شهرت بسیاری یافت و از نخستین آثاری بود که در
اروپا ترجمه و منتشر شد.
این کتاب از طریق چاپ‌های گانیه (
آکسفورد، ۱۱۵۲/۱۷۳۲) و رایسکه و آدلر (
کپنهاگ، ۱۷۸۹ـ۱۷۹۴) به صورت مأخذ معتبری برای
خاورشناسان درآمد و پس از آن چندین بار در اروپا به چاپ رسید.
با چاپ منابعِ تاریخ ابوالفداء، از اهمیت این کتاب کاسته شد.
متن کامل تاریخ ابوالفداء در
استانبول (۱۲۸۶) و همچنین در
مصر منتشر شد.
چاپ‌های جدیدی از تاریخ ابوالفداء در
بیروت انجام گرفته است.
(۱)
ابن وردی، تاریخ
ابن وردی، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۲) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصرفی اخبارالبشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت.
(۳) حاجی خلیفه.
(۴) ذهبی، تاریخ الاسلام.
(۵) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
(۶) عبدالرحمان سخاوی، الذّیل علی رفع الاصر، او، بغیة العلماء و الرواة، چاپ جوده هلال و محمدمحمود صبح، مصر ۱۹۶۶.
(۷) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورّخون، ج ۴، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ ابوالفداء»، شماره۳۰۶۲.
