تاریخ فرشته از آغاز تا بابر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ فرشته، کتابی است به
زبان فارسی در تاریخ عمومی هندوستان از آغاز تا اوایل
سده یازدهم. فرشته این کتاب را به نام عادلشاه ابراهیم دوم نوشت و آن را گلشن ابراهیمی و سپس نورس نامه نامید؛ اما کتاب به تاریخ فرشته شهرت یافته است. تالیف نخستین متن آن با عنوان گلشن ابراهیمی در ۱۰۱۵ به پایان رسید. ظاهرا فرشته پس از این نسخه، متن دیگری با عنوان نورس نامه نوشته که مشتمل بر وقایع سال‌های بیشتری است. بنابراین سیر نگارش این کتاب از بعد از
سال ۹۹۸ ق. آغاز و در سال ۱۰۱۵ ق به پایان رسیده است.
نسخه حاضر در برنامه جلد اول از این مجموعه دو جلدی است که به چاپ رسیده و مشتمل بر پیش گفتاری به قلم مصحح و
محقق آقای محمدرضا نصیری، مقدمه‌ای به قلم مولف و دو مقاله است.
در این مجلد از کتاب به ترتیب به موضوعات ذیل پرداخته شده است:
مقدمه: در معتقدات اهل هند و در کیفیت ظهور
اسلام در این نقطه از
جهان . در این مقدمه از فرزندان سام بن نوح، یافث، حام و کیفیت مملکت هند به صورت خلاصه سخن رفته و از حکومت کشن، رواج شیوه بت پرستی در هند، حکومت شنگل، حکومت کیدراج، آمدن بهرام به هند و... و سرانجام ظهور اسلام در هندوستان سخن گفته شده است.
مقاله اول: در ذکر سلاطین لاهور (غزنویان) در احوال سبکتگین متوفای ۳۸۷ ق، محمود غزنوی متوفای ۴۲۱ ق. ، مسعود پسر محمود متوفای ۴۲۲ ق. و سایر سلاطین غزنوی.
مقاله دوم: در ذکر سلاطین دهلی. در این مقاله درباره بنای شهر دهلی سخن گفته شده و درباره شاهان آن، نظیر معزالدین محمدسام، سلطان قطب الدین ایبک، تاج الدین یلدوز، آرام شاه بن قطب الدین ایبک و.... نیز سخن گفته شده است.
در سایر مقالات این کتاب که در جلد دوم آمده، اما در نسخه حاضر در برنامه موجود نیست، به موضوعات ذیل پرداخته شده است:
شاهان دکن (بهمنیان، عادلشاهیان، نظامشاهیان، قطب شاهیان، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)؛ شاهان گجرات؛ حکمرانان مالوه؛ شاهان خاندیس (سلاطین فاروقی برهانپور)؛ سلاطین بنگال؛ حکمرانان مولتان؛ شاهان سند؛ شاهان کشمیر؛ فرمانروایان ملیبار؛ ذکر حالات مشایخ صوفیه هندوستان در دو قسمت: دودمان چشتیه و خاندان سهروردیه مولتان. خاتمه کتاب درباره راجگان
هند است.
بدینسان تاریخ فرشته وقایع دوره‌ای طولانی را در بر می‌گیرد. مؤلف از بیش از سی ماخذ بهره گرفته است که برخی از آنها اکنون در دست نیست و همین بر اهمیت کتاب می‌افزاید. از میان این آثار،
روضةالصفا اثر میرخواند، به توصیه عادلشاه سرمشق مؤلف بوده است که تاثیر تاریخ نگاری ایرانی را بر وی نشان می‌دهد.
تاریخ فرشته منبع بسیار مهم و ارزشمندی برای مورخان بعدی گردید، از جمله برای رای بندرابن در تالیف لب التواریخ هند و محمدافضل خیرآبادی در تالیف خلاصة التواریخ. این اثر به ویژه ماخذی دست اول برای تاریخ سلسله‌های مسلمان جنوب هند و سرزمین دکن محسوب می‌شود. همچنین از منابع درخور توجه در مطالعه تاریخ ایران است، زیرا افزون بر اطلاعاتی درباره دوره غزنوی، در باب مناسبات سیاسی و فرهنگی سلاطین دکن با دربار صفوی و نفوذ مذهبی صفویان اطلاعاتی به دست می‌دهد. این اثر به سبب آوردن اصطلاحات فراوان دیوانی و نظامی دوره خود، منبع سودمندی در پژوهش ساختار اداری و نظامی آن روزگار است.
بین روایت‌های فرشته و برخی مورخان معتبر دیگر در نقل بعضی رخدادها تفاوت‌ها و گاه تناقضاتی به چشم می‌خورد و همانند بیشتر تاریخ‌های قدیم، برای دستیابی به روایت درست باید آن را با آثار دیگر مقایسه کرد.
از جمله ویژگی‌های تاریخ فرشته که بر اهمیت آن در میان سایر آثار نگاشته شده درباره هند اسلامی می‌افزاید می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
این کتاب از جمله متون نادری است که در
شبه قاره هند - که در طول تاریخ جو تعصب آلود سنی گری و ضد شیعی بر آن حاکم بوده است- توسط یک فرد
شیعه ، به گونه مفصل و جامع در تاریخ سلاطین
مسلمان هند نوشته شده است. هندوشاه علاقه و ایمان خود به خاندان عترت و طهارت و بویژه مولا علی- ع- را در مواردی از کتاب خود ابراز و اظهار داشته است. لکن ناشر چاپ سنگی آن در بمبئی به سال ۱۲۸۱ ق تصرف نموده و سلام و تحیت به «آل» را بعد از نام مقدس
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حذف کرده است و به جای « صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم»، فقط «صل الله علیه و سلم» نوشته است.
علی رغم اینکه تاریخ فرشته در یک محیط پر منازعه سنی و شیعی توسط یک فرد
شیعه نوشته شده است، در آن کوچکترین نشانه‌ای از تحریک تعصبات مذهبی و طرح مسائل تفرقه افکنانه بین
مسلمانان دیده نمی‌شود، و این خود یکی دیگر از محسنات کتاب تاریخ فرشته است. دلیل در پیش گرفتن چنین روش پسندیده‌ای در این کتاب شاید این باشد که ابن هندوشاه کتاب خود را در قلمرو حکومتی ابراهیم عادلشاه ثانی نوشته است، و ابراهیم عادلشاه ثانی- بر طبق آنچه نوشته‌اند- از جمله سلاطینی است که در این باره با واقع بینی برخورد می‌کرده و از دامن زدن بر تفرقه مذهبی در بین
مسلمانان پرهیز می‌کرده است؛ هر چند که خود شیعه بوده است. چنانکه نوشته‌اند در عصر ابراهیم دوم (۹۹۸- ۱۰۳۷ ق) حالت مسالمت آمیز و بی تعصب تری میان دو فرقه (شیعه و
سنی ) برقرار گردید.
خصوصیت دیگر تاریخ فرشته در این است که این کتاب چکیده همه کتاب‌های کوچک و بزرگ و پراکنده مؤلفان قبل از خود را درباره هند اسلامی به شیوه مهذبی گردآوری و تدوین کرده است که اکنون دست یافتن به نسخه‌های آن تالیفات بسیار مشکل و شاید در برخی از موارد ناممکن باشد. او اهم منابع مورد استفاده خود را نیز در مقدمه کتابش آورده است.
امتیاز دیگر این کتاب این است که مولف با مهارت تمام در
تاریخ ، به جزئیات حوادث توجه کرده و رقابت‌های امرا، شاهزادگان و سلاطین مسلمان محلی هند و کشمکش‌های آنها را به طور مشروح نوشته است، و اینکه چگونه این کشمکش‌ها زمینه ورود استعمار غرب بویژه انگلیس را به سرزمین اسلامی هند مهیا کرد.
با توجه به اینکه استعمار غرب نخستین ضربه کاری خود را بر پیکر جهان اسلام در شبه قاره هند زد و با استیلا بر آنجا فلاکت‌ها و بدبختی‌های کنونی را بر
جهان اسلام تحمیل کرد و آنان را دچار سرنوشت غمباری ساخت که فوق آن متصور نیست، از این رو اهمیت مطالعه رسمی و جدی
تاریخ هند در دوره اسلامی برای هر پژوهشگری لازم و ضروری است، و برای چنین بررسی و مطالعه‌ای تاریخ فرشته یکی از بهترین منابع است.
ذکر جزئیات مربوط به روابط خارجی
ایران (دولت صفویان) و سلاطین مسلمان هند از ویژگی دیگر این کتاب است که برای خواننده ایرانی اهمیت دارد و مشابه آن مطالب را گاهی در منابع ایرانی کمتر می‌توان یافت. از این نمونه است آنچه راجع به روابط سلاطین عادلشاهیان با سلاطین صفوی و ترویج و رسمیت بخشیدن به کلاه دوازده ترک قزلباش‌های صفوی در هند توسط اسماعیل عادل شاه و خطبه خواندن به نام
شاه اسماعیل صفوی و دیگر سلاطین صفوی در نمازهای جمعه هند که به مدت هفتاد سال ادامه داشته است.
قطع نظر از آنچه گفته شد، تاریخ فرشته از نظر زبان و ادبیات فارسی نیز اهمیت دارد. این کتاب نمونه زنده‌ای از
نثر فارسی رایج در شبه قاره هند در اواخر سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری است و پر از اصطلاحات و تعابیر اداری، دیوانی و نظامی است که در آن زمان در بین فارسی گویان رواج داشته و استخراج و تدوین مجموع آنها، خود منبع ارزشمندی در جهت تغذیه و تقویت
زبان فارسی است.
مؤلف با نثری نسبتا روان جامعه چند فرهنگی هند را به خوبی ترسیم کرده است. فرشته گرچه بنابر شواهد بسیار،
شیعه دوازده امامی بوده، در نقل کشمکش‌های مذهبی بی طرفی را رعایت کرده است.
البته ویژگی‌ها و مزایایی که بیان کردیم، به معنی آن نیست که این کتاب هیچ گونه نقصی ندارد؛ بلکه این کتاب نیز مانند هر کتاب تاریخی دیگری که در حوزه سلطنت سلاطین غیرمتعبد و با انگیزه مددرسانی به آنان نوشته شده، دارای کاستی‌ها و معایبی است؛ لکن با این همه در میان متون موجود، ارزش پرداختن را دارد که از آن طریق اطلاعات منسجمی از تاریخ اسلام و
مسلمانان در سرزمین باستانی و بزرگ هند- که اکنون به چند کشور تقسیم شده است- به دست می‌آید، و در زندگی فرهنگی و سیاسی امروز مسلمین مفید واقع می‌شود.
مقدمه تاریخ فرشته به انگلیسی ترجمه و در تاریخ هند اثر جان داوسن و هنری الیوت (کلکته ۱۲۶۵ ق./ ۱۸۴۹ م.) به چاپ رسید. بخش‌هایی از تاریخ فرشته پیش از چاپ متن اصلی به انگلیسی ترجمه شد، از جمله الکساندر داو در ۱۱۸۲ ق./ ۱۷۶۸ م. در لندن، اندرسن در ۱۲۰۱ ق./ ۱۷۸۶ م. و جاناتان اسکات در ۱۲۰۹ ق./ ۱۷۹۴ م. در شروزبری آن را ترجمه و چاپ کردند. بخشی از آن در ۱۲۴۵ ق./ ۱۸۲۹ م. با عنوان تاریخ اوج گیری
قدرت مسلمانان در هند در چهار جلد در لندن ترجمه و چاپ شد.
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌ها و افزوده‌هایی است که توسط مصصح در انتهای کتاب آمده است. این افزوده‌ها عبارتند از:
تعلیقات، لغات و اصطلاحات، فهرست
آیات ، فهرست
احادیث ، امثال و حکم و جملات عربی، اشعار، اشخاص، جاها، مشاغل و مناصب، ملل و نحل، کتاب‌ها و بخش کتابنامه.
همچنین در پایان کتاب تصاویری از نسخ خطی کتاب درج گردیده است.
نرم افزار تاریخ ایران اسلامی، مرکز
تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
