ترجمه تقویم التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقویم التواریخ، کتابی است به
زبان ترکی و چنانکه خود مولف، در
کشف الظنون گوید، نتیجه کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماه‌های سال ۱۰۵۸ ه. ق مسوده کرده است و تواریخ معمول را در آن آورده و وقایع را در جدول‌هایی ذکر کرده و آن را در دو نسخه، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل ۵۰ سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحه آن شامل ۲۰ سال است، قرار داده است. این کتاب فهرست مانندی است؛ برای کتب
تاریخ ، و به خصوص کتاب فذلک سابق الذکر مولف. مقدمه و خاتمه جامع المتون به ترکی و خود کتاب به
فارسی است.
او با استفاده از کتب متداول تاریخ، وقایع را فهرست مانند، در جدول‌هایی تنظیم نموده و مطالب آن را در دو بخش (بخش اول در سه دفتر و بخش دوم در ده دفتر) نوشته است. وی کتاب را در هجده جدول، بدون ذکر مآخذ، تنظیم کرده است: از آغاز آفرینش تا
هجرت نبوی در هفت جدول و هر یک از قرون
اسلامی در یک جدول.
در این کتاب، کرونولوژی حوادث مهم از زمان خلقت تا دوران
پیامبر و از آن تاریخ تا سال ۱۶۴۸، از جمله خاندان‌های بزرگ
جهان و از سلاطین نامدار عثمانی تا سلطان محمد چهارم، وزرا و دیگر مقامات این دوره به تحریر در آمده است.
کاتب چلبی از اولین نویسندگان عثمانی است که از آگاهی خوبی نسبت به اروپا برخوردار بود. وی بر خلاف معاصرین خود، هنگام کسب این اطلاعات، قدردانی و احترام خود را به نمایش می‌گذارد و آرزو می‌کند که مهم‌ترین اطلاعات و تجربیات جهان خود و دیگران را به بنیه خود بیافزاید.
کتابی مختصر در تاریخ عمومی از ابتدای عالم تا نیمه قرن یازدهم، که حاجی خلیفه رویدادهای مهم جهان را از خلقت
آدم علیه‌السّلام تا هجرت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را بر مبنای تاریخ گذاری، گاه شماری، و حوادث یازده قرن
تاریخ اسلام را از هجرت تا ۱۰۵۸، به ترتیب سال شماری فراهم آورد. وی در کشف الظنون، تقویم التواریخ را تالیفی ترکی و فهرستواره‌ای برای کتب تاریخی، به ویژه کتاب فذلکه خود خوانده و به چگونگی تدوین آن اشاره کرده است.
در طرح اولیه این اثر بین مؤلف و بعضی از مورخان ترک معاصر وی اختلاف نظر بوده است؛ از اینرو،
حاجی خلیفه حجم مطالب هر صفحه را کم کرده و جداول را کنار نهاده و بدون تغییر در محتوای کتاب، آن را در تحریر جدید در چهار بخش تنظیم نموده است. وی در تقویم التواریخ، تاریخ تالیف کتاب را ۱۰۶۰ ذکر کرده که ظاهرا تاریخ تجدید تالیف آن است.
از تقویم التواریخ نسخه‌هایی در دست است که در آنها متن تاریخ در جدول‌ها به فارسی، مقدمه و ضمایم به ترکی است. نسخه‌ای از ترجمه فارسی این کتاب، از مترجمی ناشناخته در ۱۰۷۵، در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه
تهران (ش ۳۱۷۳) در ۸۵ برگ به خط نستعلیق بدون نام کاتب و مورخ وجود دارد. این نسخه شامل حوادث تا ۱۰۵۸ است و ظاهرا از متن اصلی کتاب ترجمه شده است. دو نسخه دیگر از این ترجمه فارسی در تهران وجود دارد که یکی مشتمل بر ذیل حوادث تا ۱۰۷۰ و دیگری مشتمل بر ذیل حوادث تا ۱۰۸۵ است. دو نسخه از تقویم التواریخ در
استانبول هست؛ یکی از حسین بن جعفر
معروف به هزارفن (۱۰۲۰- ۱۱۰۳)، مورخ عثمانی و دوست حاجی خلیفه، که مشتمل بر ذیلی فارسی بر متن اصلی کتاب تا پایان ۱۰۷۸ است، دیگری نسخه‌ای در کتابخانه کوپریلی استانبول، به خط ابوبکر بن محرم بوسنوی در ۱۰۸۱ که از متن اصلی استنساخ شده و بدون ذکر نام ذیل نویس است. آنتوان گالان (۱۰۵۶- ۱۱۲۷/ ۱۶۴۶- ۱۷۱۵)، مترجم و خاورشناس فرانسوی، در ۱۰۹۲ و ۱۰۹۳ برای ترجمه بخش‌هایی از کشف الظنون و تقویم التواریخ، از متن فارسی ذیل تقویم التواریخ هزار فن بهره جست.
این کتاب به زبان‌های مختلف ترجمه شده است و به لحاظ ایجاز و اعتبار، از مصادر مستشرقان، از جمله برنهارد دورن (۱۲۲۰- ۱۲۹۸/ ۱۸۰۵- ۱۸۸۱)، بوده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
