• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترکمنی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تُرْکَمَنی، از زبان‌های ترکی نو، زبان مردم ترکمن و زبان رسمی کشور ترکمنستان است. ترکمنی از زبان‌های آلتایی و از شاخه اغوز (شاخه‌ای از زبان ترکی) است و گویشوران به این زبان بیشتر در ترکمنستان و شمال شرقی ایران و نواحی شمالی افغانستان سخن می‌گویند.


زبان ترکمنی، براساس تقسیم‌بندی کامری،
[۱] Comrie، B، ج۴، ص۱۸۸، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
از شاخۀ ترکی جنوبی یا جنوب غربی (اُغوز) و هم‌خانواده با زبان‌های ترکی آذری یا آذربایجانی (شامل خلجی و قشقایی)، تاتاریِ کریمه‌ای، سالار و ترکی عثمانی (شامل ترکی بالکان و گاگائوز) است.
[۲] Iranica، ج۱، ص۹۱۰.
[۳] Iranica، ج۳، ص۲۴۵.
[۴] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
[۵] Tekin، T، ج۹، ص۴۷۸۳، Turkic Languages، The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، Oxford etc، ۱۹۹۴.
[۶] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۳، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
ترکمن‌های سوریه، اردن و عراق در واقع به ترکی آذری سخن می‌گویند. زبان ترکمن‌های تبت نیز احتمالاً زبان ترکی دیگری است.
[۷] Comrie، B، ج۴، ص۱۹۰، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.


مرکز اصلی رواج زبان ترکمنی، جمهوری ترکمنستان است؛ اما ترکمنی‌زبانان را در جمهوری‌های ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان، نیز در ایران، افغانستان، پاکستان و ترکیه نیز می‌توان یافت.
[۸] Comrie، B، ج۴، ص۱۸۸، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
[۹] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
شمار سخن‌گویان این زبان در ۱۳۵۸ش/ ۱۹۷۹م، حدود ۰۰۰۱۳۰۳ نفر بوده است: ۰۰۰۰۳۰۲ نفر در ترکمنستان و ازبکستان، ۷۲۲ هزار نفر در ایران، ۳۸۰هزار نفر در افغانستان، و بقیه در دیگر کشورها.
[۱۰] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
به‌ علاوه، از جمعیت۰۰۰۵۳۴۳ نفری ترکمنستان در ۱۳۶۸ش/۱۹۸۹م، ۷۲٪ ترکمن بوده‌اند.
[۱۱] The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، ج۹، ص۴۷۸۷، Oxford etc، ۱۹۹۴.


ترکمن‌های ایران که از۴ طایفۀ تکه، گوکلان، نخورلی و یموت هستند
[۱۲] گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، ج۱، ص۲۳۹، تهران، ۱۳۶۶ش.
و اکثر آنان در شمال استان‌های مازندران، گلستان و خراسان، به‌خصوص در شهرهای گنبد قابوس، بندر ترکمن و درگز سکونت دارند، به‌علاوۀ طوایف بزچلو (قراپاپاق) در غرب دریاچۀ ارومیه
[۱۳] رضوی، مهدی، ایل قاراپاپاق، ج۱، ص۱۵۲، تهران، ۱۳۷۰ش.
و نیز برخی از اقوام غیرترکمن، مانند ترکان حاجیلر،
[۱۴] افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، ج۲، ص۱۰۵۹، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، ۱۳۶۶ش.
به گویشی از ترکمنی سخن می‌گویند.

زبان ترکمنی دارای ۹ مصوت کوتاه/i، e، ə,,,ı، a، o، u/ است‌که هریک جفت کشیده نیز دارد. صامت‌های این زبان عبارت‌اند از: /p، b، t، d, k, g, q, G، č, IJ, f/v، s، z, , , x، γ, h, m، n, ŋ, l، r, j, w/.
[۱۵] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.

زبان ترکمنی، مانند دیگر زبان‌های ترکی، ساختاری پیوندی، به‌ کمک پسوندافزایی دارد؛ در واژه‌های اصیل آن هماهنگی مصوت‌ها در پیشین یا پسین بودن کاملاً رعایت می‌شود
[۱۶] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۷، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
حرف تعریف و جنس دستوری ندارد؛ صفت پیش از موصوف می‌آید و با آن مطابقت نمی‌کند؛ حروف اضافۀ آن پسایند هستند؛ بندهای موصولی پیش از هستۀ اسمی می‌آید؛ فعل در پایان جمله قرار می‌گیرد و به کمک میانوند منفی می‌شود.
[۱۷] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۸۸-۱۶۸۹، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.


زبان ترکمنی همۀ ویژگی‌های صرفی و نحوی زبان‌های ترکی شاخۀ اغوز را دارد (برای ویژگی‌های ترکی استانبولی، همین دانشنامه، ترکی، زبان‌ها)، با این تفاوت که پسوند مالکیت -ı (پس از مصوتها:-sı) برای سوم‌ شخص مفرد و جمع یکسان ‌است و از این‌رو نیاز به توضیح دارد. برای مثال: kitabı کتابش؛ کتابشان، اما olun kitabı کتابشان.
[۱۸] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
[۱۹] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۳۸، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
نیز برخلاف ترکی استانبولی، در ترکمنی پسوند -an/-en صفت مفعولی می‌سازد، نه صفت فاعلی، برای مثال: gelen adam مردی که آمده (است)، (اما در ترکی استانبولی مردی که در حال آمدن است).
[۲۰] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
از ویژگی‌های خاص زبان ترکمنی نفی آیندۀ قطعی با ادات پسایند dəl است، برای مثال: men atyak dəl من نخواهم گفت.
[۲۱] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
[۲۲] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۳۲، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.


ترکمن‌ها از دیرباز خط عربی را با پاره‌ای تغییرات برای نگارش زبان خویش مورد استفاده قرار می‌دادند. ترکمن‌های ایران هنوز برای نگارش زبان خویش از خط عربی استفاده می‌کنند، اما ترکمن‌های آسیای مرکزی از ۱۳۰۸ش/۱۹۲۹م گونه‌ای از خط لاتینی را به کار بردند که پس از ۳ بار تغییر، سرانجام در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۴۰م جای خود را به خط سیریلی داد.
[۲۳] بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، ج۱، ص۳۱۸، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۲۴] Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
[۲۵] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۵، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
در ۱۳۷۴ش/۱۹۹۵م، رئیس‌ جمهور ترکمنستان رسماً الفبای تازه را معرفی کرد، اما این الفبا هنوز گسترش چندانی نیافته است.
[۲۶] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۵، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.


منشأ بسیاری از واژه‌های دخیل در ترکمنی، زبان‌های روسی، عربی و فارسی است. در این واژه‌ها مصوت‌های پیشین و پسین در مجاورت هم دیده می‌شوند، اما پیشین یا پسین بودن مصوتِ پسوند را آخرین مصوتِ درونِ کلمه تعیین می‌کند.
[۲۷] Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۸، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.


(۱) افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۲) بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۳) رضوی، مهدی، ایل قاراپاپاق، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۴) گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۵) Campbell، G L، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
(۶) Comrie، B، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
(۷) The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، Oxford etc، ۱۹۹۴.
(۸) Garrett، J et al، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
(۹) Iranica.
(۱۰) Tekin، T، Turkic Languages، The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، Oxford etc، ۱۹۹۴.

۱. ↑ Comrie، B، ج۴، ص۱۸۸، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
۲. ↑ Iranica، ج۱، ص۹۱۰.
۳. ↑ Iranica، ج۳، ص۲۴۵.
۴. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۵. ↑ Tekin، T، ج۹، ص۴۷۸۳، Turkic Languages، The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، Oxford etc، ۱۹۹۴.
۶. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۳، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۷. ↑ Comrie، B، ج۴، ص۱۹۰، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
۸. ↑ Comrie، B، ج۴، ص۱۸۸، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲.
۹. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۱۰. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۱۱. ↑ The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، ج۹، ص۴۷۸۷، Oxford etc، ۱۹۹۴.
۱۲. ↑ گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، ج۱، ص۲۳۹، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۳. ↑ رضوی، مهدی، ایل قاراپاپاق، ج۱، ص۱۵۲، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۴. ↑ افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، ج۲، ص۱۰۵۹، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۵. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۱۶. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۷، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۱۷. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۸۸-۱۶۸۹، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۱۸. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۱۹. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۳۸، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۲۰. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۲۱. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۸، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۲۲. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۳۲، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۲۳. ↑ بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، ج۱، ص۳۱۸، تهران، ۱۳۶۹ش.
۲۴. ↑ Campbell، G L، ج۲، ص۱۶۹۷، Compendium of the Worlds Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
۲۵. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۵، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۲۶. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۵، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.
۲۷. ↑ Garrett، J et al، ج۱، ص۱۲۸، Turkmen-English Dictionary، Ashgabat، ۱۹۹۶.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترکمنی»، شماره۵۸۹۰.    



جعبه ابزار