تعلیقه بر الهیات شرح تجرید (قوشچی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تعلیقه بر الهیات شرح تجرید (قوشچی) معرفی اجمالی:
کتاب تعلیقه بر الهیات شرح تجرید، ملا علی قوشچی، تالیف شمس الدین خفری، به زبان عربی است. بر اهل تحقیق و فن در مباحث عقلی پوشیده نیست که یکی از آثار بسیار مهم- و گزافه نیست، اگر بگوییم یگانه- در کلام شیعه تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی است. از جمله شواهد اهمیت آن، نگارش شروح و حواشی و تعلیقات فراوان توسط بزرگان اندیشه بر این اثر ارجمند و جاودانی است. یکی از شروح نامبردار که آن نیز مورد توجه اهل تفکر قرار گرفته و حواشی بسیاری بر آن نگاشته شده، شرح تجرید قوشچی است. در میان حواشی ارزنده بر این شرح می‌توان از حاشیه خفری نام برد که این حاشیه چه در عصر وی و چه بعد از آن مورد توجه اندیشمندان و متکلمان بسیاری قرار گرفته است. حاشیه مذکور، چنان که از نظر خوانندگان خواهد گذشت، بر بخش الهیات شرح تجرید قوشچی؛ یعنی بر مقصد سوم از اثبات صانع تا مسئله نفی شریک (از فصل دوم در صفات صانع) نگاشته شده است. چنان که اشاره شد، نیکویی حاشیه حاضر بسیاری را بر آن داشت تا با تحشیه و تعلیقه نویسی به نقد و بررسی آرای خفری طی این حاشیه مبادرت ورزند.
ساختار و گزارش محتوا
مسائلی که خفری در تعلیقه خود به آنها پرداخته، عبارتند از: اثبات واجب، قدرت واجب، علم واجب، حیات واجب، اراده واجب، و سمع و بصر واجب، تکلم و صدق واجب، سرمدیت واجب و توحید واجب.
اولین بحث درباره اثبات واجب الوجود است. خفری در بحث اثبات واجب الوجود، ابتدا برهان خواجه نصیرالدین طوسی را در این باب بیان می‌کند. سپس به نقد و بررسی و ایراد براهینی در تقویت برهان خواجه می‌پردازد که این براهین بعدها مورد توجه بسیاری از حکما و متکلمان اسلامی واقع شد.
دومین بحث از مباحث مطرح شده در این تعلیقه، قدرت واجب تعالی است. در این فصل، خفری به توضیحاتی درباره قدرت واجب و مباحثی که پیرامون آن مطرح می‌شود، پرداخته است. رئوس مطالب در این مسئله از این قرار است:
۱. تعریف قدرت از نظر متکلمان و حکما.
۲. اثبات حدوث عالم.
۳. نزاع میان اشاعره و حکما.
۴. آیا ترجیح فاعل مختار بدون مرجح جایز است یا نه.
۵. ایجاب خاصی که حکما در حدوث عالم بدان قائلند.
۶. توضیح و شرح پیرامون چهار پاسخ خواجه از ادله معترضان و نقد و انتقادات خفری بر شرح قوشچی در این باب.
۷. آیا قدرت واجب بر فعل، قبل از وجود فعل است یا حین وجود فعل.
۸. عمومیت قدرت حق تعالی.
۹. شرور و چگونگی تعلق قدرت واجب به آن.
سومین بحث درباره علم واجب تعالی است. رئوس مطالب در این فصل به شرح ذیل است:
۱. شرح دلیل اول خواجه (احکام حق تعالی).
۲. شرح دلیل دوم خواجه (التجرد).
۳. شرح دلیل سوم خواجه (کیفیة قدرته و استناد کل شی ء الیه).
۴. شرح چهار پاسخ خواجه از سؤال معترضان.
مبحث چهارم درباره حیات باری تعالی است. جمهور عقلا در حی بودن حق تعالی اتفاق نظر دارند و صرفا اختلاف در تفاسیری است که از معنای حیات به عمل آورده‌اند.
خفری همانند خواجه و قوشچی اشاره‌ای به تعریف حیات نکرده و بحث خود را با طرح دلایل اثبات حیات حق تعالی آغاز نموده است.
مبحث پنجم کتاب، به اراده واجب تعالی که یکی دیگر از صفات باری تعالی است اختصاص یافته است.
مبحث ششم راجع، به دو صفت سمیع و بصیر بودن حق تعالی است.
مبحث هفتم، در این رساله کلام الهی است. فهرست مطالب در این مسئله به شرح ذیل است:
۱. برهان خفری در کلام الهی.
۲. رفع تعارض موجود میان دو قیاس مذکور در شرح قوشچی.
۳. وجوه ششگانه معتزله در اثبات رای خود در کلام حق تعالی.
۴. نظر قوشچی درباره دو وجه اخیر معتزله.
۵. مفاسدی که اصحاب در فهم کلام شیخ اشعری قائل شدند.
۶. نظر خفری در ترتیب حروف و بررسی نظر قوشچی.
۷. شش وجه در کلام حق تعالی از نظر خفری.
۸- اثبات سرمدیت واجب تعالی.
مبحث هشتم، درباره سرمدیت حق تعالی است.
آخرین مسئله مورد بحث خفری، توحید حق تعالی است. به این معنا که ذات حق از هر گونه شریکی مبراست.
نسخه شناسی
۱- نسخه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، به شماره ۴۵۸.
۲- نسخه از کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره ۱/ ۱۶۹۹.
۳- نسخه دیگری از کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره ۱۷۶۱.
۴- نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، به شماره ۱۳۸۳.
نسخه حاضر در برنامه با استفاده از نسخ فوق توسط خانم فیروزه ساعتچیان مورد تصحیح واقع شده و با مقدمه مفصل ایشان در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۲۳۲ صفحه برای بار نخست در سال ۱۳۸۲ ش توسط مرکز نشر میراث مکتوب، تهران منتشر شده است.
منابع:
۱- مقدمه مصحح بر کتاب.
۲- اشراق، محمد کریم، مولانا شمس الدین خفری؛ مجله وحید، خرداد ۱۳۵۲ شماره ۱۱۴ و تیر ۱۳۵۲ شماره ۱۱۵.
۳- اوجبی، علی؛ آغازشناسی در شاهکار کلامی خفری، نابغه گمنام سده دهم هجری، آئینه میراث، پاییز ۱۳۸۳، شماره ۲۶.
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
