تقسیم الخواطر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تقسیم الخواطر»، به
زبان عربی ، یکی از آثار ارزش مند عرفانی روزبهان بقلی به شمار می‌رود. وی در این اثر، به توضیح اقسام
خواطر انسانی و بیان حقیقت انسانی پرداخته است.
لازم به ذکر است که این کتاب، هم چنین مشتمل بر دو رساله ی عرفانی دیگر به زبان عربی، به نام‌های «العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر» و «الفوائد الحسان علی الاعلام باشارات اهل الالهام» است که اولی، توسط ابو المراحم بن مصطفی بن شیخ العیدروس به رشته ی تحریر درآمده است و دومی، مشتمل بر رساله «
الاعلام باشارات اهل الالهام » جناب ابن عربی و فوائدی است که محقق کتاب، احمد فرید مزیدی، از میان کلمات عرفای بزرگ برگزیده و در ذیل هر یک از ابواب کتاب ابن عربی، نگاشته است.
«تقسیم الخواطر»، دارای ۱۲ فصل است.
«العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر»، فاقد باب بندی و فصل بندی مرسوم است و مباحث آن، در ذیل ۱۲ عنوان کلی مختلف و یک خاتمه ارائه شده است.
«الفوائد الحسان علی الاعلام باشارات اهل الالهام»، مشتمل بر ۷ باب است که پس از پایان یافتن هر باب، زیر عنوان «فوائد علی الباب المتقدم فی...» ، فوائد و توضیحات محقق کتاب ذکر شده است.
خواطر انسانی به ده نوع تقسیم می‌شود که عبارتند از:
۱. خواطرالهی: در این خواطر، عبد، بدون هیچ واسطه‌ای مخاطب به خطاب کلام ازلی و ابدی واقع می‌شود و از علامات این نوع خواطر، تمکین در وجود و بروز نور جمال در سیمای سالک و ازدیاد فصاحت
انسان در مقام نشر مکنون اسرار با عبارات لطیف و اشارات شریف می‌باشد. انسان در این مقام، در حالت بهت، حیرت و صعقه قرار می‌گیرد؛ چنان که
خداوند سبحان در مقام مشاهده
حضرت موسی علیه‌السّلام می‌فرماید: «فلما تجلی ربه للجبل جعله دکا و خر موسی صعقا»
۲. لسان الغیب که همان وحی خاص و الهام خاص است.
۳. لسان سر السر و آن واسطه میان وحی خاص صفاتی می‌باشد.
۴. لسان السر و آن روح الروح است.
۵. لسان الروح.
۶. خاطر العقل.
۷. لسان الملک.
۸. لسان القلب.
۹. خواطر النفس.
۱۰. خواطر شیطان.
ابو طالب مکی، خواطر را شش قسم می‌داند که عبارتند از: خاطر نفس، خاطر عدو، خاطر
روح ، خاطر ملک، خاطر
عقل و خاطر یقین.
روزبهان بعد از تقسیم خواطر، به بیان حکمت الهی در ترکیب ارکان صورت انسانی پرداخته و به مشابهت صورت انسانی با صورت عالم اشاره می‌کند. به نظر وی
خداوند متعال ، تمامی عناصر عالم و قوای آن را در ظاهر و باطن انسان جمع کرده است، لذا حقیقت انسان، مستجمع حقایق عالم است. در نگاه روزبهان، انسان، ظرف جمیع معانی عالم به شمار می‌رود.
هم چنین در مشرب
عرفا ، انسان‌ها با یک دیگر از تمامی جهات متفاوتند و تفاوت آن‌ها از نطفه و امزجه گرفته تا مرتبه رسالت و سیر در منازل مواجید و
توحید و تفرید و
تجرید و یقین ادامه دارد؛ به همین جهت، خداوند متعال در باره ی
انبیاء می‌فرماید: «تلک الرسل فضلنا بعضهم علی بعض».
روزبهان در پایان رساله می‌گوید: انسان وقتی به کمال علم و عمل رسید و مستجمع معانی اخروی از معرفت و محبت، شوق، توحید، تجرید، تمکن در عبادت و سلوک طریق معرفت گردید و در وی نقصی از نقائص صفات ظاهری و باطنی باقی نماند، صلاحیت سفر آخرت و ورود به نشئه
قیامت را دارد، چون وی به مرحله ی قیامت انفسی رسیده است.
العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر: مطالب این کتاب، در واقع، تعلیقه بر ابیاتی است که توسط خود مؤلف سروده شده است. وی خواطر انسان را بنا بر مشهور ۴ قسم می‌داند که عبارتند از: ربانی، نفسانی، ملکی و
شیطانی .
به نظر مؤلف، معرفت خواطر از مهم‌ترین شئونات
عبد به حساب می‌آید؛ برای اینکه تمام افعال عبد، از خواطر ناشی می‌شود و خواطر، به منزله بذری می‌ماند که سعادت و شقاوت هر انسانی از آن به وجود می‌آید؛ لذا انسان باید در معرفت خواطر، اهتمام زیادی داشته باشد.
سبب اشتباه خواطر، چهار چیز است:
۱. ضعف یقین به امور اخروی یا مخبرین به آن امور.
۲. قلت معرفت نفس.
۳. تبعیت از
هواهای نفسانی .
۴.
محبت دنیا .
کسی که از چهار امر مزبور، خود را منقطع کرده و به سوی حق تعالی توجه نماید، می‌تواند خواطر مختلف را تشخیص داده و به معرفت نفس راه یابد.
مؤلف، بعد از بررسی خواطر انسانی، واژه «سر» را بررسی کرده و به اقسام سالکان و احوال عارفان اشاره می‌کند.
مؤلف، در این کتاب، در باره ی ابواب مختلف عرفانی از قبیل رؤیت، سماع، کلام،
توحید ، معرفت و حب سخن گفته است. در این میان، شیخ احمد فرید مزیدی، فوایدی را به هر یک از ابواب، ملحق نموده است؛ مثلا در باب رؤیت، ابن عربی، سخنانی را با این مضامین، از بزرگان نقل کرده است:
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه
خدا را پیش از آن دیدم.
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه خدا را با آن دیدم.
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه خدا را پس از آن دیدم.
...
محقق کتاب، در ذیل باب مزبور نوشته است:
مصطفی بکری، گفته است: اذواق اهل مشاهده، با هم تفاوت دارد؛ بعضی، ذوقشان مناسب با ذوق گوینده سخن اول است؛ یعنی ابتدا، قیومیت حق و تجلی وی را بر شی ء می‌بینند، سپس شی ء را، پس سخن مزبور را می‌گویند و...
کتاب، توسط احمد فرید مزیدی، تحقیق و تصحیح شده است. وی در آغاز رساله اول، مقدمه‌ای در شناخت خواطر نگاشته و سپس به معرفی جناب روزبهان پرداخته است و در آغاز رساله دوم، به معرفی ابو المراحم و در آغاز رساله سوم، به معرفی جناب ابن عربی همت نهاده است.
«فهرست
آیات قرآنی »، «فهرست
احادیث »، «اهم مصادر و مراجع»، «معرفی محقق» و «فهرست موضوعات»، در پایان کتاب ذکر شده است.
پاورقی‌ها، به ذکر منابع روایات، توضیح برخی اصطلاحات و عبارات و... اختصاص یافته است.
