تقویم‌الایمان خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قویم الایمان ، کتابی فلسفی ، نوشته سیدمحمدباقر میرداماد، حکیم و فقیه سده دهم و یازدهم . تقویم الایمان مشهورترین عنوان این اثر است که در خطبه کتاب (میرداماد، ص ۱۹۵) نیز بدان تصریح شده است ، اما میرداماد ابواب این کتاب را «تصحیح » و «تقویم » نامیده و در شرح تقدمه تقویم الایمان (میرداماد، ص ۳) از تقویم الایمان با عنوان «التصحیحات و التقویمات » نام برده است . میرسید احمد علوی عاملی (عاملی ، مقدمه ، ص ۳۸۴) نیز در ابتدای کشف الحقایق از آن با نام تقویم الایمان و تتمیم العرفان یاد کرده است . همچنین در بعضی از فهرستهای نسخ خطی آن را با عنوان تقویم الحکمه الایمانیه آورده اند. (حجتی ، ص ۴۹۶)
تقویم الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل » تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی چون تقویم ، تصحیح ، توصیه ، تحکمه ، محاققه و تقویم ، ظن و تقویم ، وهم و تقویم ، تشکّک و تثبیت است . از تعبیر «الرَصَدالاول » (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۱۹۹) چنین برداشت می شود که مؤلف قصد داشته تا رصدهای دیگری نیز بدان بیفزاید، اما به دلیل نامعلومی این کار را نکرده است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۵) میرداماد در فصل اول ، که به منزله مدخل کتاب است ، به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه پرداخته است ، از قبیلِ تعریف علم الاهی (یعنی فلسفه )، موضوع و مسائل فلسفه ، انقسام موجود به واجب و ممکن ، تقسیم ممکن به جوهر و عرض ، ملاک نیاز ممکن به علت و تساوق وجود و تشخص (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۱۹۹ـ۲۲۶). فصل دوم بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال دور و تسلسل اختصاص دارد و براهینی چون برهان ضرورت ، برهان اولویت ، برهان جزء و کل ، برهان قوه و فعل ، برهان شخصیت ، برهان وسط و طرف ، برهان تضایف ، برهان حیثیات ، برهان أسدّ و أخصر و برهان ترتّب در آن ذکر شده است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۲۲۷ـ۲۵۱). در فصل سوم ، مؤلف بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب پرداخته است، (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۲۵۳ـ ۲۸۹) و در فصل چهارم نیز به تحلیل برخی صفات سلبی واجب بالذات و مباحثی مانند چگونگی عروض اضافه بر واجب الوجود،
کیفیت عروض سُلوب بر ذات واجب الوجود، تقدم سرمدی واجب الوجود و حدوث و قدم دهری پرداخته است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۲۹۱ـ ۳۳۳) وی در این فصل برای اثبات حدوث دهری ممکنات ، برهانی اقامه کرده که در دیگر آثارش بیان نکرده است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۳۲۳ـ۳۲۴). فصل پایانی کتاب به مباحث معرفت شناسی و آرای مؤلف در باره علم ، بویژه علم الاهی ، اختصاص دارد. عمده مباحث این فصل عبارت اند از: تعریف و تقسیم علم ، معلوم در علوم حصولی و حضوری ، علم جواهر مفارق ، ترتیب و ترتّب علوم و ادراکات ، اتحاد عقل و عاقل و معقول ، علم فعلی و انفعالی و نقد نظر ابن سینا در این باب و چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی می باشد. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، ص ۳۳۵ـ۳۸۰)
میرداماد به تمامی فنون ادبی احاطه داشته و از سلاست بیان نیز برخوردار بوده است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۷۷) نثر او، بویژه در آثار فنی چون تقویم الایمان ، ویژگیهایی دارد که بعضی با استناد به آنها وی را صاحب سبک دانسته اند. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۷۸) او از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می برد (امین ، ج ۹،ص ۱۸۹) و گاه در ترکیب و ساختار عبارتها نیز از قواعد معمول عدول می کند؛ همین امر نثر او را متکلف و پیچیده کرده است . هانری کوربن (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ،ص۸۷ ) می گوید که این ابهام و پیچیدگی مبیّن عجز میرداماد از یافتن شیوه بیان تمام و کامل نیست ، بلکه باید آن را وسیله ای دانست برای حمایت و صیانت وی در برابر تعقیبها و آزارهایی که هیچکدام از فیلسوفان از آن مصون نبوده اند.
تقویم الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادله نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست ، مثل نظریه وحدت حمل ، برهان خاص بر حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقوله جوهر و عرض (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۷؛ محمدباقربن محمد میرداماد، ، کتاب القبسات ، ص ۷۲؛ محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، ص۱۶۲ ؛ محمدباقربن محمد میرداماد، ، کتاب القبسات ،ص۲۳۴ ) این اثر تقریباً یک دوره کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکله نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۷) بنا بر شواهد و قراین ، تقویم الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می کرده است ، زیرا در حاشیه برخی از نسخه های آن ، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع » وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده اند. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ،ص ۲۰۷، پانویس ۱؛ محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۲۶۴، پانویس ۲؛ محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ،ص ۲۸۴، پانویس ۵؛ علوی عاملی ، ص ۴۴۶)
بر تقویم الایمان شرحهایی نوشته شده است . چهار شرح شناخته شده آن عبارت اند از: ۱) شرح تقدمة تقویم الایمان یا المعلّقات علی تقویم الایمان که گاهی از آن به اشتباه با نام تقویم الایمان یادشده است . این کتاب شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبه تقویم الایمان در بیان و اثبات فضائل حضرت علی علیه السلام با استناد به روایات . این شرح در ۱۴۱۲ در اصفهان چاپ شده است (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۳)؛ ۲) کشف الحقایق ، از میرسید احمد علوی ، شاگرد میرداماد، که عمیقترین و مهمترین شرح تقویم الایمان به شمار می آید. شارح دوبار، به فاصله زمانی نزدیک به ده سال ، این شرح را تحریر کرده است . اهمیت این شرح از آنجاست که پس از تحریر اول ، میرداماد آن را دیده و تأیید کرده است. (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص۱۵۵؛ امین ، ج ۲، ص ۵۹۳؛ مجلسی ، ج ۱۰۶، ص ۱۵۶) نسخه ای از این تحریر به خط مؤلف در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۲۲۲) موجود است (اردلان جوان ، ج ۱، ص ۱۸۷). تحریر دوم کشف الحقایق در واقع تهذیب تحریر نخست است . نسخه ای از این تحریر در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۲۲۳) موجود است (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۴؛ اردلان جوان ، ج ۱، ص ۱۸۸). تلفیقی از این دو تحریر چاپ شده است. ۳) عرش الایقان ، نوشته میرعبدالحسیب ، از نوادگان میرداماد. تنها نسخه ناقص آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (ش ۱ر۵۳۸۶) موجود است (منزوی ، ج ۱۶، ص ۲۹۱)؛ ۴) شرح ملا شمسای گیلانی (دانش پژوه ، ص ۶۰). حواشی و تعلیقات تقویم الایمان ، برخی از خود میرداماد، بعضی متعلق به ملاعلی نوری و شماری نیز از آنِ شاگردان میرداماد است که در واقع تقریرات درس اوست ، نه نظرهای شخصی تفسیری و انتقادی آنان (محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، مقدمه اوجبی ، ص ۱۲۳).
از تقویم الایمان نسخه های خطی متعددی در دست است که برخی از آنها ناقص اند؛ از بهترین آنهاست : نسخه موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (ش ۷۵۱۷)، همراه حواشی میرداماد و ملاعلی نوری و دیگران (ولائی ، ج ۱۱، ص ۷۶ـ۷۷) و نسخه موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (عبدالحسین حائری ، ج ۱۰، بخش ۴، ص ۱۸۳۴ـ۱۸۳۶). تقویم الایمان در ۱۳۷۶ش بر اساس شش نسخه خطی به انضمام کشف الحقایق و حواشی ملاعلی نوری به کوشش مؤلف مقاله حاضر تصحیح و چاپ شده است .
منابع :
(۱) علی اردلان جوان ، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش ؛
(۲) امین ؛
(۳) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملّی ، ج ۱۰، بخش ۴، تهران ۱۳۵۲ش ؛
(۴) محمدباقر حجتی ، فهرست نسخه های خطّی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۴۵ ش ؛
(۵) محمدتقی دانش پژوه ،«نگارشهای شمسای گیلانی »، جاویدان خرد ، سال ۴، ش ۲ (پاییز ۱۳۶۰)؛
(۶) احمدبن زین العابدین علوی عاملی ، کشف الحقائق ، در محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، چاپ علی اوجبی ، تهران ۱۳۷۶ش ؛
(۷) هانری کوربن ، «میرداماد یا معلّم ثالث : مکتب الهی اصفهان »، در محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق ، تهران ۱۳۶۷ش ؛
(۸) مجلسی ؛
(۹) احمد منزوی ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملّی ، ج ۱۶، تهران ۱۳۴۸ش ؛
(۱۰) محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، چاپ علی اوجبی ، تهران ۱۳۷۶ش ؛
(۱۱) همو، شرح تقدمه تقویم الایمان ، چاپ غلام علی نجفی و حامد ناجی ، اصفهان ۱۴۱۲؛
(۱۲) همو، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران ، تهران ۱۳۶۷ش ؛
(۱۳) مهدی ولائی ، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج ۱۱، مشهد ۱۳۶۴ش .
