تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از
جوامع رجالی تفصیلی
اهل سنّت به عربی است.
تهذیب الکمال فی اسماء
الرجال، از جوامع رجالی تفصیلی اهل سنّت به عربی، نوشته
جمال الدین یوسف مِزّی، عالم
شافعی قرن هشتم. مزّی این کتاب را در اصلاح و
تکمیل الکمال فی اسماء
الرجال تألیف ابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد مَقدسی جَمّاعیلی (۵۴۴ ـ۶۰۰) نوشته است.
مؤلف
الکمال کوشیده تا تمامی راویان
صحاح شش گانه اهل سنّت را ذکر کند و شرح حال آنان را بیاورد، اما بنا به گفته خود او، به جهت اختلاف نسخه ها یا از سر خطا، احتمالاً مواردی را از قلم انداخته است؛ همچنین بسیاری از آرا و اسناد را برای اختصار حذف کرده است. از ویژگیهای
الکمال است: مشخص کردن مواضع ذکر نام راوی در هریک از صحاح شش گانه؛ آغاز شدن کتاب با شرح حال مختصر
رسول خدا صلی الله علیه و آله به نقل از
ابن هشام؛ تقدم ذکر نام
صحابه پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله وسلم بر دیگر راویان (ابتدا
عشره مبشره و سپس دیگر صحابیان و به دنبال آن
زنان صحابی)؛ تقدم ذکر راویانی که نامشان محمد است بر دیگران و سپس ذکر سایرین به ترتیب
حروف الفبا.
یکی از فرزندان عبدالغنی مقدسی، به
تهذیب و
ترتیب و
اختصار و
استدراک موارد جامانده از
الکمال پرداخت. وی برخی نام‌ها را از دو کتاب مشایخ النَّبَل و الاطراف تألیف ابن عساکر دمشقی ــ که در شرح حال مشایخِ مؤلفان
صحاح شش گانه است ــ به کتاب افزود. اما این کار اشکالات بیشتری در تلخیص کتاب پدید آورد.
جمال الدین مزّی با توجه به فواید
الکمال درصدد رفع اشکالات و
تکمیل آن بر آمد؛ به این ترتیب
تهذیب الکمال، به رغم تصور برخی، فقط خلاصة
الکمال نیست.
وی در
تکمیل الکمال علاوه بر راویان صحاح شش گانه، نام بسیاری از راویانی را که در دیگر کتابهای صاحبان صحاح آمده است، افزود. وی در مجموع بیش از ۷۰۰، ۱ نام به
الکمال افزوده است.
او شرح حال برخی اشخاص را که در نام و طبقه با راویان صحاح شش گانه مشابهت دارند ولی از راویان این کتاب‌ها نبوده اند، برای رفع اشتباه آورده است.
همچنین نام استادان و شاگردان هر راوی و اطلاعات بسیار دیگری بر شرح احوال افزوده است. وی در چهار فصل، راویانی را که به نام خودشان
شهرت ندارند و با نسبت،
کنیه،
لقب و امثال این‌ها شناخته شده اند، افزوده است که بسیارکارگشاست. رفع کاستی‌ها و اشتباهات تاریخی و توضیح آن‌ها از دیگر کارهای مزّی در
تهذیب الکمال است.
وی در ترتیب مطالب
الکمال نیز تغییر داده و نامهای احمد را، علاوه بر صاحبان نام محمد، به جهت
تبرک بر دیگر نام‌ها مقدّم داشته است.
در
تهذیب الکمال ارجاعات بسیاری در مورد نامهای مشهور یا پرکاربرد آمده است که کار استفاده کنندگان از کتاب را آسان می‌کند. مزّی میان نام‌هایی که خود بر
الکمال افزوده و نامهای قبلی تمایز قائل شده و آن‌ها را با قلم قرمز در نسخه اصلی مشخص کرده است.
در چاپهای جدید کتاب نیز هر یک از مصححان به گونه‌ای این خصوصیت را حفظ کرده اند. وی کتابی را که هر
راوی در آن
روایت دارد با نام اختصاری تعیین، و در پایانِ
شرح حال به نام
کامل آن تصریح کرده است؛ همچنین نام کسانی را که از شخص موردنظر روایت کرده‌اند یا وی از آن‌ها روایت کرده، به صورت
فهرست در آورده است.
مزّی به منابعی که به عنوان کتابهای اصلی فن
رجال و مرجعِ شناختِ نام راویان، از آن‌ها استفاده کرده یا برای اطلاع بیش‌تر به آن‌ها ارجاع داده، اشاره کرده است.
پس از تألیف
تهذیب الکمال دیگر به
الکمال چندان توجه نشد، بلکه در
تلخیص یا
تکمیل تهذیب الکمال کتابهای متعددی نگاشته شد که از مهمترین آنهاست:
الکُنی المختصر من تهذیب الکمال فی اسماءِالرجال، تألیف
ابومحمد رافع سَلاّ می (۶۶۸ـ ۷۱۸).
وی در ۷۰۷ فصل کنیه های
تَهذیب الکمال را بر اساس پیش نویس آن تلخیص کرد؛
تَذهیب التَّهذیب، تألیف
شمس الدین ابوعبداللّه محمد بن احمد ذهبی (۶۷۳ـ ۷۴۸).
وی با حفظ ترتیب کتاب به تلخیص آن و همچنین
تکمیل شرح حال‌ها و آرای علما در مورد هر شخص پرداخت و در ۷۱۹ از آن فراغت یافت؛
الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستّة، تألیف
ذهبی.
وی در این کتاب فقط راویان کتب صحاح شش گانه را ذکر کرده و اشخاصی را که در اسناد دیگر کتابهای مؤلفان
صحاح بوده‌اند یا برای تمیز از راویان صحاح در
تهذیب الکمال نام آنان ذکر شده، حذف کرده است. تألیف این کتاب در ۷۲۰ اتمام یافته و حواشی و تعلیقاتی نیز دارد
دو کتاب المجرّد و المقتضب من
تهذیب الکمال، هر دو تألیف ذهبی
إکمال تهذیب الکمال فی اسماء
الرجال، تألیف ابن مُلَقِّن (۷۲۳ـ۸۰۴).
وی
تهذیب را تلخیص کرد و
رجال مسند احمد و
صحیح ابن خُزَیمه و
صحیح ابن حِبّان و
المستدرک حاکم و
السنن دارْقُطنی و
السنن بیهقی را به آن افزود
دو کتاب
تهذیب التهذیب، و تقریب
التهذیب، هر دو تألیف ابن حجر عسقلانی.
تهذیب الکمال احتمالاً برای اولین بار در ۱۳۰۸/ ۱۸۹۱ در دهلی چاپ سنگی شد. در ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰ چاپ دیگری از آن به تصحیح انتقادی بشار عواد معروف در بیروت آغاز گردید که جلد اول آن همراه با مقدمه‌ای جامع است.
چاپ این اثر در ۳۵ مجلد در ۱۴۱۳/۱۹۹۲ به پایان رسید. در ۱۴۱۴ نیز این اثر به تصحیح احمدعلی عبید و حسن احمدآغا چاپ شد.
در این دو چاپ، مصححان مدخلهای غیرتکراری و غیرارجاعی را شماره گذاری کرده‌اند و تعداد آن‌ها را به اختلاف ۰۴۵، ۸ (در چاپ بشار عواد معروف) و ۶۳۴، ۸ عنوان (در چاپ شیخ احمدعلی عبید و حسن احمدآغا) گزارش کرده اند.
منابع :
(۱) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۲) حاجی خلیفه، تقویم التاریخ.
(۳) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمدخیررمضان یوسف، دلیل مولفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة والحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۴) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی،
تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵.
(۵) EI ۲ , sv " AL - Mizz ¦â " (by GHA Juynboll).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال»، شماره۴۱۱۲.
