جامع احادیث‌الشیعه فی احکام‌الشریعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع احادیث الشیعة فی احکامِ الشریعة، کتابی جامع شامل
احادیث فقهی، به عربی، اثر اسماعیل معزّی ملایری که با پیشنهاد و نظارت
آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ ش) تألیف شد.
آیت اللّه بروجردی که بر اهمیت
علم رجال و شناخت اِسناد و جایگاه آن در استنباط فقهی تأکید می‌کرد،
کتاب
وسائل الشیعه (اثر محمدبن حسن حرّعاملی، متوفی ۱۱۰۴) را ــ که
احادیث فقهی را به ترتیب
ابواب فقهی در بر دارد ــ بسیار ارج می نهاد، ولی اصرار داشت که این کتاب به سبب برخی اشکالات و کاستی‌ها نیازمند تنقیح و تکمیل است.
برخی از این کاستی‌ها از دیدگاه او عبارت بودند از: ۱) تقطیع و پاره پاره شدن احادیث که موجب شده یک حدیث به شکل چند پاره حدیث در چندین باب گوناگون بیاید، از این رو مجتهد در مقام استنباط فقهی به درستی نمی‌تواند متوجه فضای صدور حدیث و قرائن موجود در متن آن شود. از سوی دیگر، تقطیع سبب تکرار اسناد
احادیث و زیاد شدن ابواب کتاب و در نتیجه پر حجم شدن کتاب شده، تا آن‌جا که گفته‌اند نزدیک به یک سوم احادیث آن تکراری است
) ذکر نشدن آیات مربوط به
احکام در ابتدای ابواب؛ ۳) درآمیختن احادیث آداب وسنن با احادیث
احکام فقهی؛ ۴) نقل نکردن دقیق برخی احادیث از
کتب اربعه (
کافی، کتاب
من لایحضره الفقیه،
تهذیب الاحکام،
الاستبصار)، به طوری که گاه معنای
احادیث منقول با احادیث اصلی تفاوت دارد؛ ۵) صاحب وسائل در ارجاع خواننده به دیگر احادیثِ هم مضمون، تعابیری مبهم مانند «تَقَدَّم» یا «یَأتی» به کار برده و نشانی حدیثِ مورد اشاره را دقیقاً معلوم نکرده است؛ ۶) گاه همه احادیثِ یک موضوع ذکر نشده و برعکس، احادیث غیرمرتبط نقل شده است.
این واقعیت‌ها آیت اللّه بروجردی را بر آن داشت تا طرح اثری حدیثی را پیشنهاد کند که در بر دارنده تمامی احادیث فقهی و دارای باب بندی مناسب و بدون تکرار و تقطیع باشد. با استقبال شاگردان ایشان از این طرح، اجرای آن به اهتمامِ شماری از آنان و با اِشراف و نظارت مستمر خود او آغاز شد.
در جریان تألیف کتاب، بسیاری از افراد گروه از ادامه همکاری باز ایستادند و در نهایت، کار تألیف و باب بندی و چاپ کتاب را اسماعیل معزّی ملایری به انجام رساند. در مقدمه فرزند آیت اللّه بروجردی بر نخستین جلد کتاب (ص ۱۰)، اسماعیل معزّی و شیخ علی پناه اشتهاردی، دو تن از افراد فعال در این باره معرفی شده اند. به گفته برخی مؤلفان،
در ابتدا قرار بود که این کتاب، تن‌ها ناظر به احادیث کتاب
وسائل الشیعه باشد و با نام
تهذیب الوسائل منتشر شود اما در ادامه کار تصمیم گرفته شد که کتاب، شامل تمام
احادیث فقهی شیعه باشد؛ از این رو، احادیث
مستدرک الوسائل محدّث نوری نیز بدان افزوده شد. نام کتاب را آیت اللّه بروجردی خود برگزید.
۱) تقطیع نشدن روایات، مگر در برخی احادیث طولانی مانند
وصیت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم به
امام علی علیه‌السلام و حدیث اربعمأه. هر
حدیث با
سند و متن کامل فقط در یک جا و در مناسب ترین باب ذکر شده و در صورت مرتبط بودن حدیث با چندین باب، در آن ابواب به این حدیث اشاره شده است. ۲) گردآوری همه روایات یک فرع فقهی در کنار هم. در صورتی که بخشی از احادیث ابواب دیگر بر موضوع یک باب دلالت می‌کرده، آن بخش از حدیث یا مُفاد آن، با تعیین شماره باب و حدیث در ذیل باب آمده است. ۳) تلفیق اِسناد و متون، یعنی در صورت اشتراک سند حدیث با حدیث پیشین، بخشهای مشترک سند، تکرار نشده و با عبارت «بهذا الاسناد» مشخص شده است. از این رو، با وجود تکرار نشدن اسناد، قسمتهای مشترک و غیرمشترک آنها کاملاً معلوم است. در صورت
اختلاف داشتن کامل دو حدیث در سند و یکسان بودن متن آنها از نظر
لفظ و
معنا، حدیث اول به صورت کامل نقل شده و پس از آوردن سند حدیث دوم، عبارت «ذَکَر مِثْلَه» و در صورت
اختلاف متن در لفظ، و نه معنا، «ذَکَرَ نَحْوَه» آمده است. در صورت
اختلاف احادیث در لفظ و معنا، همگی جداگانه و به صورت کامل آورده شده اند. این ویژگی کتاب، امکان مقایسه احادیث را از نظر موارد اشتراک و
اختلاف سند و متن، فراهم ساخته و به علاوه، از حجیم شدن کتاب جلوگیری کرده است. ۴) ذکر شدن آیات مربوط به موضوع هر باب در ابتدای باب به ترتیب قرآنی. ۵) علاوه بر رعایت شدن نظم و ترتیب مناسب در باب بندی کتاب، روایات هر باب نیز با نظم خاصی رتبه بندی و نقل شده اند؛ ابتدا احادیثی که برطبق مضمون آنها
فتوا داده شده و سپس احادیث معارض آورده شده و
روایات عام پیش از
روایات خاص و
روایات مطلق پیش از
روایات مقیّد آمده است. همچنین احادیث هر باب، تا حد امکان از نظر مضمون و اشتراکِ
راوی و اتحاد سند و متن دسته بن دی شده است. ۶) نقل شدن توضیحات مهمی که در کتابهای جامعِ حدیثیِ شیعه در ذیل برخی احادیث آمده و به فهم آنها کمک می‌کند. بیشترین نقل‌ها از
شیخ طوسی و عمدتاً در باره حل تعارض ظاهری احادیث است. ۷) جدا شدن روایات سنن،
آداب و
ادعیه از احادیث مربوط به احکام فقهی و آوردن آنها در مجلدی جداگانه. ۸) شماره گذاری ابواب و احادیث. هر حدیث دو شماره دارد: شماره مسلسل و شماره مخصوص به آن در ضمن باب. در ابتدای هر حدیث نیز نام کتاب و نشانی دقیق حدیث ذکر شده است.
نام کتب اربعه،
وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل (به سبب کثرت نقل از آنها) با رمز، و اسامیِ دیگر منابع حدیثی، با نام مشهور آنها آمده است. ویژگیهای چاپ مآخذ هم در مقدمه کتاب بیان شده است. ۹) تمامی احادیث منقول از کتب اربعه، از مصادر اصلی خود نقل و مکرراً با
نسخ خطی معتبر مقابله شده اند.
گفته شده است که آیت اللّه بروجردی، که آگاهی از احادیث
اهل سنّت را در فهم معانی روایات و
احادیث شیعی مؤثر می دانست، در ابتدا بر این نظر بود که در ذیل هر بابِ کتاب، روایات اهل سنّت هم آورده شود اما بعد‌ها از این کار منصرف شد.
آیت اللّه بروجردی از تألیف کتاب، بسیار خرسند بود و آن را ثمره عمر خویش می‌دانست.
چاپ کتاب در زمان حیات ایشان آغاز شد و نخستین جلد (شامل ابواب مقدمات و مبحث طهارت) در ۱۳۸۰، چند روز پس از وفات ایشان، در قطع رحلی منتشر گردید.
در ابتدای کتاب، بابی مقدماتی گشوده شده که در بر دارنده برخی مباحث مهم اصولی است، مانند حجیت
عقل، حجیت ظاهر
قرآن و
سنّت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، و مشروط بودن تکلیف به عقل و
بلوغ از دیدگاه احادیث. تألیف مقدمه کتاب را آیت اللّه بروجردی خود آغاز کرد و پس از وفات او، فرزندش سید محمدحسن، آن را تکمیل نمود. جلد دوم کتاب در همان قطع و شامل ابوابی از مباحث
نماز در ۱۳۸۵ چاپ شد. چاپ کامل کتاب در قطع وزیری، در ۱۳۹۹ با توصیه و حمایت مالی آیت اللّه خوئی در قم آغاز شد و در ۱۴۱۵ در ۲۶ جلد به پایان رسید. در ابتدای مجلدات کتاب تا جلد بیستم، دستخط تشویق آمیز
آیت اللّه خوئی دیده می‌شود. چاپ مجلدات پایانی کتاب نیز از حمایت آیات، سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدعلی سیستانی، برخوردار شد.
آخرین چاپ جامع احادیث الشیعه، با اضافات و اصلاحاتی بر چاپ پیشین، در ۱۳۷۱ ش آغاز شد و در ۱۳۸۳ ش در ۳۱ جلد به پایان رسید.
مهم ترین ویژگیهای این چاپ، بنا بر آنچه در مقدمه آن آمده، عبارت است از: افزودن حدود هزار حدیث که در وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیامده است، ذکر معانی لغات، آوردن تعلیق و توضیح در باره برخی احادیث، تبدیل شماره صفحات منابع حدیثی به چاپهای جدید‌تر آنها و تصحیح اشتباهات چاپ اول.
(۱) رضا استادی، «آثار و تألیفات آیه اللّه بروجردی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۲) حسین بروجردی، ترتیب اسانید کتاب الکافی للشیخ الکلینی رحمه اللّه، مشهد ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۳) جعفر سبحانی، «مصاحبه با آیه اللّه جعفر سبحانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۴) جواد علوی، «آیة اللّه بروجردی در بروجرد»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۵) محمد فاضل لنکرانی، «مصاحبه با آیة اللّه محمدفاضل لنکرانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۶) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۷) اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۳۷۱ـ۱۳۸۳ ش.
(۸) محمد واعظ زاده خراسانی، زندگی آیت اللّه العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی وی، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۹) محمد واعظ زاده خراسانی، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین محمد واعظ زاده خراسانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، شماره۴۳۵۶.
