حاشیة المکاسب (آخوند)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف
کتاب حاشیه کتاب المکاسب
استاد محقق فقیه اصولی ملا محمد کاظم بن حسین خراسانی نجفی (م ۱۳۲۹ ق)، معروف به
آخوند خراسانی می باشد.
حاشیه کتاب المکاسب از بهترین و دقیق‌ترین شروح مکاسب
شیخ اعظم انصاری و از مهم‌ترین آثار علمی باقی مانده از آخوند خراسانی (قده) می‌باشد.
این کتاب در عین اختصار مشتمل بر معظم مباحث
بیع و
خیارات است.
ابتکارات و نوآوری‌ها و تحقیقات کمیاب، قدرت
استدلال و استحکام ادله و احاطه علمی مؤلف، به اضافه دقت بی نظیر و بیان رسا و قلم روان، این حاشیه را از سایر حواشی ممتاز نموده است.
با توجه به این که این کتاب پس از کتاب‌های حاشیه قدیمی بر
رسائل،
درر الفوائد،
فوائد الاصول، کفایة الاصول و حاشیه بر
استصحاب و سایر تالیفات مؤلف نوشته شده و تالیف این کتاب در اواخر عمر شریف وی می‌باشد، خلاصه و چکیده افکار این فقیه اصولی در این کتاب نمایان شده و از اعتبار علمی خاصی برخوردار است.
این کتاب نظیر تدریس آخوند و سایر تالیفات او به سبب دقت و عمق مطالب و دوری از زوائد در نوشتار و ایجاز و اختصار در بیان مطالب، از متون فقهی پیچیده به شمار می‌آید که درک آن برای بسیاری از اذهان مشکل است.
برای درک بهتر مطالب این کتاب، به کتاب احکام مکاسب و
تجارت تقریر درس مؤلف بوسیله شیخ حسن بن عبدالله بدر قطیفی (م ۱۳۳۴ ق) که از شاگردان وی بوده است می‌توان مراجعه کرد.
کتاب موجود از دو قسمت حاشیه بر بیع و حاشیه بر خیارات تشکیل شده است.
حاشیه بر بیع در ۱۲
ربیع الثانی سال ۱۳۱۸ ق و حاشیه بر قسمت خیارات در ۱۹
محرم الحرام سال ۱۳۱۹ ق پایان یافته است.
کتاب موجود در
جمادی الاولی سال ۱۴۰۶ ق بوسیله وزارت ارشاد اسلامی چاپ شده است و مصحح و محقق آن سید مهدی شمس الدین می‌باشد.
در
الذریعة نسخه خاصی از کتاب را ذکر ننموده است.
نسخه اصلی که برای نگارش کتاب از آن استفاده شده است نسخه‌ای است که به خط مؤلف بوده و بوسیله
نوه وی، فاضل متقی شیخ کفائی برای چاپ در اختیار گروه تحقیق انتشار کتاب قرار گرفته است.
از آن جایی که نسخه چاپ سنگی آن دارای غلطهای زیادی بوده است، کتاب موجود با نسخه مؤلف تصحیح شده است و مراجع و مآخذ
روایات و کلمات اصحاب نیز برای استفاده بیشتر خوانندگان استخراج شده است.
کتاب شامل حاشیه بر بیع و خیارات از کتاب المکاسب شیخ انصاری (قده) است اما
مکاسب محرمه آن را آخوند خراسانی شرح نزده است.
۱- آخوند خراسانی در این کتاب بیشتر به تحلیل و بررسی نظریات شیخ اعظم انصاری پرداخته و به آیات شریف قرآن و روایات و مآخذ و منابع و اقوال فقهای عظام که در کتاب المکاسب ذکر شده کمتر متعرض شده و یا اصلا آنان را بررسی نکرده است.
۲-
احترام به شیخ اعظم انصاری (قده) و برخورد مؤدبانه آخوند با مطالب مذکور در مکاسب از دیگر ویژگی‌های این کتاب است که در جای جای کتاب دیده می‌شود و اشتباهات مذکور در آن را معمولا با کلمه «سهو» عنوان نموده است.
به عنوان نمونه: الظاهر انه سهو عن قلمه الشریف، سهوا من قلمه الشریف، الظاهر انه غلط من قلمه الشریف، حق العباره ان یقول، فتدبر کلامه زید فی علو مقامه.
۳- از دیگر خصوصیات کتاب احاطه مؤلف به نظریات شیخ اعظم در تمام مباحث کتاب است به عنوان نمونه: سیاتی منه (قده) فی باب الشرط، صحة استعماله فی الالزام الابتدائی.
۴- با توجه به این که مؤلف از اصولیون بزرگ بلکه برترین آنان در
زمان خود می‌باشد و این کتاب را پس از نگارش کتاب‌های اصولی متعددی نوشته است بنابراین ارجاع به این کتاب‌ها از دیگر ویژگی‌های این کتاب است به عنوان نمونه:
در توضیح اشکال تاثیر معدوم سابق در موجود لاحق و همین طور بحث سببیت و مسببیت به کتاب فوائد الاصول ارجاع می‌دهد، قد حققناه القول فی التفصی عن الاشکال فی البحث، و فی بعض فوائدنا، یا این که من اراد الاطلاع التام فعلیه المراجعة الی الفوائد.
در بحث
حکم وضعی و
تکلیفی به حاشیه بر استصحاب رسائل ارجاع می‌دهد: قد حققناه فیما علقناه من الرسائل، در بحث ضرر مرفوع و قاعده برائت در معاملات غیبی کما استظهرناه فی البحث و فیما علقناه علی البراءة و در بحث قاعده لا ضرر می‌نویسد فراجع کلامه فیما علقناه.
اگر چه بیان مختصر و موجز نوآوری‌ها و ابتکارات متعدد مؤلف در این کتاب مجال وسیعی را می‌طلبد، با این حال به بعضی از موارد آن اشاره می‌شود.
۱- در ابتدای مبحث بیع، تعریف بیع را تبدیل مال بمال دانسته که در این صورت بیع مربوط به یک فرد است و تعریف مبادله مال بمال که نیازمند دو فرد است را نمی‌پذیرد.
۲- در بحث تعریف مثلی و قیمی مؤلف همانند کفایة الاصول اختلاف در تعریف را از باب اختلاف در
ماهیت نمی‌داند و می‌نویسد: ان الاختلاف فی تعریفه، لیس لاجل الخلاف فی حقیقته و ماهیته، ضرورة ان مثل هذه التعریفات، لیس بحد، بل و لا رسم، بل من باب شرح الاسم، کما هو الشان فی التفسیرات اللغویة.
در نهایت وی نتیجه می‌گیرد: فالاولی تعریفه بما کثر افراده التی لا تفاوت فیها بحسب الصفات المختلفة بحسب الرغبات.
۳- وی قاعده علی الید را یک اعتبار خاص عقلایی که دارای منشا مخصوص و آثار خاصی است می‌داند و بالتبع آن ضمان را نیز قاعده عقلایی که از آثار قاعده علی الید است، می‌داند و آن دو را از نظر هویت یکی نمی‌داند و می‌نویسد، قد عرفت ان الضمان و العهدة اعتبار عقلائی، من آثار کون درکها و خسارتها بعد التلف.
و صفحه بعد می‌نویسد: فلا وجه اصلا لتفسیر الضمان المستفاد علی الید بها.
۴- دخالت شرایط
زمان و
مکان در عناوین فقهی مثل عنوان مکیل و موزون از دیگر ابتکارات مؤلف است، به این صورت که اگر چه ظاهرا عنوان مکیل و موزون به نحو سببیت و موضوعیت در
روایات اخذ شده باشد اما بعید نیست که قضیه اطلاقات اول این اقتضاء را داشته باشد که ملاک در عنوان مکیل و موزون برای رفع
غرر و
جهالت با کیل و وزن به نحو متعارف باشد و از طرفی نیز تعیین کننده متعارف و عرف جامعه، شرایط زمان و مکان باشد. سپس در رابطه با شرایط زمان و مکان بحث مفصلی را مطرح می‌نماید: فما تعارف رفعهما عنه باحدهما فی زمان و مکان، فهو مکیل او موزون فی ذاک الزمان و المکان، فلا بد فیه من رفعهما من احدهما و ان لم یکن کذلک فی زمان او مکان آخر.
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
