حاشیة کتاب المکاسب (للهمدانی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاشیة کتاب المکاسب تألیف فقیه محقق حاج آقا رضا بن محمد هادی همدانی (م ۱۳۲۲ ق) است.
کتاب حاشیه بر مکاسب آقا رضا همدانی از اولین شروح بر
مکاسب شیخ اعظم انصاری و از عمیق‌ترین و دقیق‌ترین این شروح می‌باشد.
این کتاب شامل تعلیقات و حواشی مؤلف از کتاب البیع تا آخر کتاب
خیارات می‌باشد. اگر چه این کتاب به صورت نسخۀ خطی در گوشه‌های کتابخانه‌های خصوصی بوده است اما به دلیل اهمیت مطالب آن و توجه و عنایت
علما و بزرگان از فقهاء، نسخه‌های خطی آن بیش از سایر تالیفات وی نسخه برداری شده و بزرگانی همچون
شیخ محمد حسین اصفهانی (م ۱۳۶۱ ق)،
محقق نائینی (م ۱۳۵۵ ق)،
شیخ حسین حلی (م ۱۳۹۴ ق) و دیگران سعی داشته‌اند تا یک نسخه از آن را داشته باشند و از مطالب آن استفاده نمایند.
روش و شیوۀ کتاب از ابتدا تا اواسط آن و از اواسط تا به پایان آن به دو گونه است. در ابتدا مطالب کتاب به صورت تقریر درس خارج و نظریات شخصی مؤلف بوده و ذکر عناوین ابواب و فروع مسائل مطرح شده از کتاب المکاسب شیخ، بیشتر به عنوان آغازگر بیان نظریات مؤلف می‌باشد.
از اواسط کتاب با تغییر در شیوۀ نگارش، شرح عبارت‌های مکاسب به صورت باصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد.
این کتاب نیز نظیر «مصباح الفقیه» و «حاشیة الرسائل» وی مملو از تحقیقات فقهی بدیع و تطبیق قواعد اصولی بر مصادیق آنان می‌باشد.
عمق و پیچیدگی مطالب و تحقیقات دقیق همراه با بیان رسا و قلم روان، این کتاب را از سایر شروح و حواشی ممتاز نموده است و از طرف دیگر مؤلف آن، جزء معدود محشین مکاسب می‌باشد که از معروفترین شاگردان
میرزای بزرگ شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) بوده و تحقیقات و نظریات شیخ اعظم را به واسطۀ میرزای بزرگ درک نموده است.
با توجه به این که پس از نام شیخ انصاری (م ۱۲۸۱ ق) که از وی تعبیر به «شیخ مشایخنا» شده است عبارت‌های «قدس الله نفسه الزکیة» یا «طاب ثراه» آورده شده است (صفحات ۱۰۵ و ۱۳) که نشانگر وفات وی می‌باشد.
و همین طور پس از ذکر نام میرزای شیرازی بزرگ (م ۱۳۱۲ ق) که از وی تعبیر به «سید مشایخنا» شده است عبارت‌های «دام ظله»، «ادام الله ایام افاضاته»، شده که نشانگر زنده بودن وی در زمان تالیف کتاب را دارد. (صفحات ۴۹۵، ۳۵۹، ۳۶۶).
بنابراین این کتاب حدودا بین سال‌های ۱۲۸۱ ق تا ۱۳۱۲ ق تالیف شده است.
از طرفی در مقدمۀ کتاب «حاشیة المکاسب» تالیف شیخ محمد حسین اصفهانی (م ۱۳۶۱ ق) به نقل از آیة الله العظمی سید محمد روحانی نوشته شده که این حاشیه مربوط به دوران جوانی آقا رضا همدانی بوده است. که با توجه به سال تولد مؤلف که ۱۲۵۰ ق است به احتمال زیاد این کتاب در حدود ۳۰ تا ۴۰ سالگی مؤلف یعنی سال‌های ۱۲۸۱ تا ۱۲۹۰ ق تالیف شده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۲۰ ق بوسیلۀ چاپخانۀ ستاره در
قم انتشار یافته است. محقق و مصحح آن محمدرضا انصاری قمی بوده است و هزینۀ چاپ آن توسط حاج محمد تقی علاق بندیان تامین شده است.
در الذریعة به نسخه‌ای از کتاب در کتابخانۀ مدرسۀ شیرازیه در
سامراء اشاره نموده که شیخ محمد امین بن ابراهیم ایلکایی تهرانی (م ۱۳۵۴ ق) آن را در سال ۱۳۱۷ ق به تملک خود درآورده است.
اگر چه این کتاب دارای نسخه‌های متعددی است اما در چاپ کتاب از دو نسخه استفاده شده است.
۱- نسخه‌ای که متعلق به علامه سید محمد صادق بن حسن آل بحر العلوم (م ۱۳۹۹ ق) بوده و ناسخ آن خودش بوده است.
او مردی عالم و فاضل و آشنای به فقه و ادبیات حدیث بوده که نسخه‌های خطی نفیس را انتخاب نموده و با خط خودش آن را نسخه برداری می‌نموده است به همین دلیل نسخه‌های خطی که وی نگاشته است نسخه‌های صحیحی است از افتادن کلمات و غلطهای متداول در آنها کمتر پیدا می‌شود.
این نسخه در سال ۱۳۴۲ ق نوشته شده و همان طور که در کتاب آمده است بعضی از قسمت‌های آن از نسخۀ آیة الله شیخ حسین حلی (م ۱۳۹۴ ق) از بزرگان شاگردان محقق نائینی (م ۱۳۶۱ ق) استنساخ شده است.
در نگارش کتاب موجود، نسخۀ اصلی، همین نسخه است.
۲- نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد با شمارۀ ۸۸۵۵ که نگارندۀ آن به اشتباه در ابتدای کتاب آن را تقریرات درس میرزا محمد حسن شیرازی ذکر نموده که به وسیلۀ آقا رضا همدانی جمع آوری شده است.
گروه تحقیق کتاب برای آماده شدن کتاب موجود این اعمال را انجام داده‌اند:
- تصحیح متن کتاب و تقطیع متن بنا به آنچه متعارف است.
- تعیین آدرس مطالب کتاب مکاسب بنا به نسخۀ چاپ سنگی که متداول است.
- بدست آوردن مآخذ و منابع روایات و احادیث مذکور در کتاب، اضافه نمودن عناوین اصلی برای فروع.
کتاب حاشیۀ آقا رضا همدانی بر مکاسب مملو از نظریات و ابتکارات مؤلف است که در کمتر کتاب حاشیه بر مکاسب دیده می‌شود که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
بر خلاف شیخ انصاری و بسیاری از بزرگان، بیع را عبارت از انشاء تملیک یا مبادلۀ مال بمال و نظائر آن نمی‌داند بلکه در تعریف بیع می‌نویسد:
ان البیع عند العرف عبارة عن التراضی علی نحو الخاص المتعقب بالفعل الکاشف عنه و ذلک لکون المعاطاة عندهم بیعا، مع انهم لا یقصدون بالفعل فی الاغلب انشاء التملیک. (ص ۲۷).
از طرف دیگر بر خلاف متعارف مشهور علماء، اطلاق آیۀ «احل الله البیع» را نمی‌پذیرد بلکه در اطلاق آن در موارد شک در شرایط و احکام آن اشکال نموده و می‌نویسد:
فالتمسک بالاطلاق و حمله علی العموم غیر متجه مع عدم احراز کونه فی مقام البیان. (ص ۲۹).
از دیگر نظریات وی در علم اصول فقه که در این کتاب مطرح شده است انکار اصالة الصحة و حمل فعل مسلم بر صحت از نظر ادله و اخبار و روایات است. وی در این مورد می‌نویسد:
هذه القاعدة بحسب الظاهر من القواعد المسلمة و لکن لم نجد لهذه القاعدة من الاخبار مدرکا صحیحا حتی یبحث و یبین مقدار مدلولها.
سپس در مورد مدرک این قاعده به اجماع، سیرۀ قطعیه و اختلال نظام استدلال می‌فرمایند (ص ۲۸۶).
از دیگر نظریات وی محدود نمودن حدیث نفی غرر بر اعتبار کیل و وزن در مکیل و موزون است و در غیر این دو مورد، مشاهده یا تعداد را کافی می‌داند. (ص ۳۹۰).
در بحث تفاوت حق و حکم، مؤلف حکم را عبارت از الزامات و التزامات و ترخیصات شرعی متعلق به افعال مکلفین می‌داند و اما حق را مثل مال از قسم جده و ملک می‌داند بلکه حق را مال به وجه و اعتبار خاصی می‌داند و می‌نویسد: فالحق عبارة عن المرتبة الضعیفة من الملکیة المتحقة فی متعلقه. (ص ۴۵۱).
آقا بزرگ تهرانی در نقباء البشر می‌نویسد: و ترک عدة آثار جلیلة... له ایضا حاشیة (الرسائل) کما ذکرناه فی الذریعة ج۶ ص۱۵۷ و حاشیة کل من الریاض و المکاسب.
نرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
